Andvari - 01.07.1962, Blaðsíða 62

172
SIGURBJÖRN EINARSSON
ANDVARI
Það væri ekki ástæða til að rifja þetta
upp hér, cf aðeins væri um að ræða alveg
einangraðan þátt í mannlegu fari og
sögu, eina mikla, hrapallega undantekn-
ingu og cinstæða ónáttúru. Að vissu leyti
má segja, að svo sé. En því miður ekki
að öllu leyti. Sú formúla, sem nazistar
notuðu til þcss að frysta vökvann rauða í
æðum þegna sinna, hefur verið notuð
víðar og með miklum árangri, þótt það
hafi sjaldan verið gert af jafn markvísu,
sálfræðilegu dæmi og af nazistum. I Iún
entist vel til þess að verja mansal og
þrælahald í hámenningarlöndum, hún
hefur dugað með ágætum til þess að
rökstyðja atferli Evrópumanna gagnvart
innlendum mönnum af öðrum lit í ný-
lendum, hún liefur til þessa verið ærið
máttug í samskiptum sumra lwítra manna
við svcrtingja í Suður-Afríku og Ameríku,
og þá ekki síður í viðhorfi til pólitískra
andstæðinga og utanflokksmanna í sum-
um löndum, einkum á austanverðum
linettinum.
En formúlan hyggist á staðreynd, lög-
máli, eins og allar þær formúlur, sem unnt
er að gera virkar. Það er staðreynd og lög-
mál hins kalda blóðs. Sú undirstaða er
miklu almennari en formúlan sjálf. Það
er sem betur fer ekki títt, að vér séurn
gerð samvizkulaus gagnvart öðrum eða
gerum oss það sjálf með markvísum
áróðri, beinlínis í því skyni að vinna
óbótaverk á þeim eða níðast á þeim með
köldu blóði. Blóðið kalda er að jafnaði
ekki virkjað til ómanneskjulegra athafna.
En það er líka til óvirkjað, ósnortið, hlýju-
laust. Vér segjurn, að oss renni blóðið
til skyldunnar, þegar vér finnum til
ábyrgðar gagnvart öðrum. Því er svo kalt
í mannheimi sem raun er á, að þetta
rennsli er að jafnaði nokkuð dræmt.
II.
Einn af gegnustu hugsuðum vorra tíma,
bandaríski guðfræðingurinn Reinhold
Niebuhr, telur að auðkenna rnegi einn
megindráttinn í sálarlífi hins hvíta nú-
tímamanns með orðunum: Easy conscien-
ce, róleg samvizka. Hann cr svo vamm-
laus í eigin augum, þótt veröldin kunni
að vera vond, hann kennir ekki sam-
ábyrgðar. Hann veit meira um heim sinn
og hagi meðbræðra sinna en nokkur önn-
ur kynslóð, hann Iiefur meiri úrræði til
þess að bæta úr fyrir öðrum en áður voru
kunn, og örlög allra manna eru sam-
tvinnaðri en nokkru sinni fyrr, en vit-
neskjan um hagi og farnað annarra manna
er honum mestmegnis ópersónulcg tíð-
indi, hann lætur þau ekki trufla lífs-
nautn sína, ekki óróa samvizku sína, þau
höfða lítt til vilja hans, honum rennur
ekki blóð til skyldunnar.
I Ivað er lærdómsríkt við söguna, sem
ég vék að í upphafi? 1 fyrsta lagi það, að
söguhetjan verður lostin skelfingu frammi
fyrir þeirri hugsun, að maður sé ekki
maður, hver sem hann cr, að þær mann-
verur séu til, og margar til, sem eigi eng-
an rétt á tilliti, samúð, miskunn. I öðru
lagi það, að maður, sem lifir lífinu á ör-
lagatímum eins og áhorfandi, eins og
leikhúsgestur, uppgötvar allt í einu, að
það, sem fyrir hann ber, er ekki sviðsýn-
ing, heldur saga, sem er hans. Hann er
krafinn aðildar. Hann getur ekki lengur
horft ósnortinn á það, sem er að gerast,
af því að það eru menn, sem í hlut eiga.
Hann mætir spurningunni fornu í henn-
ar guðlega myndugleik: Hvar er bróðir
þinn? Hvað hefur þú gjört? Hvað gjörir
þú?
Mér kemur í hug í þessu sambandi
sagan um Onnu Frank og leikritið, sem
gert var af þeirri sögu og margir sáu hér
í þjóðlcikhúsinu. Það var áhrifamikil leik-
sýning, nístandi átakanleg saga. En á með-
an ég var að horfa á þessa sýningu, gat
ég aldrei losnað við þessa hugsun: Hér