Andvari - 01.01.1978, Síða 69

ANDVARI
UM RÉTTLÆTI í ÍSLENZKUM FORNSÖGUM
67
þeim, sem vegur mann) og rádbana (upphafsmanni vígs). Þannig er Höður
handbani Baldurs, en Loki ráðbani. Af siðferðilegum sjónarhóli séð er
ráðbani yfirleitt ekki talinn síður sekur en sá sem fremur vígið. Þannig
segir í Elúcidaríus: ,,Eru eigi þeir einir dauða verðir er gera, heldur og
hinir er ráðendur eru misgerðum.“20 Hér má einnig minna á ummæli í Páls
sögu postula um sekt Páls (sem Saulus hét á unga aldri) í dauða Stefáns
píslarvotts: ,,Og þá er Stephanus var grýttur fóstbróðir hans, fyr því að
hann hélt rétta trú, þá var Saulus þar við staddur og varðveitti klæði þeirra
manna, er það gerðu, og var í öllum ráðum með þeim, er Stephanum grýttu,
en þótti sér eigi sama að leggja hendur á hann. En um þetta ræða svo helgar
ritningar, að Saulus var sekur allra þeirra handaverka, er að höfðu verið
að grýta Stephanum. Og er það eitt mark til, að sá er eigi minna sekur fyr
guði, er ræður, en sá er gerir manndrápið, allra helzt ef sá er höfðinginn,
er ræður, en hinir hans undirmenn, og þó er svo, þó að þeir séu jafnir
menn.1'-1 Áður en Þórður leysingjason í Njálu er veginn, talast þau lengi
við hljótt, Hallgerður og Þráinn Sigfússon, og vissi enginn, hvað þau höfðu
í ráðagerðum. Þótt Þráinn neiti að drepa hann sjálfur, er hann þó við
staddur vígið, og einsætt er af orðum Njáls, að hann telur Þráin sekan:
>:Sigmundur og Skjöldur (vógu Þórð), en Þráinn var þó nær staddur.“
Auðráðið er af Eglu, að þeir Hildiríðarsynir eru ekki síður sekir um dauða
Þórólfs af rógi sínum en Haraldur hárfagri, sem veitir honum banasár, þó
að þeir séu ekki við staddir vígið. Eftir fall Kjartans í Laxdælu bannar
Ólafur sonum sínum að fara að Bolla, veganda Kjartans, en hvetur þá
hins vegar til að drepa Þórhöllusyni, enda taka þeir þátt í víginu og virðast
auk þess hafa spillt málum: „Málgir voru þeir sem móðir þeirra, en
ovmsælir.“ Og Þorgerður, móðir Kjartans, hvetur sonu sína að drepa Þorkel
a Hafratindum, sem hafði skemmt sér við að horfa á viðureignina og neitað
að vara Kjartan við fyrirsátinni. Þegar um réttlæti er að ræða, skipta vilji
^anns og afstaða til ofbeldisverka engu síður máli en athafnir hans.
Eins og áður var getið, þá virðast tilteknar tegundir af fólki í sögunum
0lga dauða skilið, þó ekki einungis eftir landslögum, heldur einnig sam-
kvæmt anda þess réttlætis, sem lærðir menn fyrr á öldum aðhylltust.
Sögurnar eru að verulegu leyti lýsingar á deilum og átökum, og ekki er
unnt að átta sig til hlítar á málstað einstakra deiluaðila, nema gaumur sé
gefinn að slíkum hugmyndum. Réttlæti er sú hugsjón sem einkum ræður
viðbrögðum lesenda við því sem gerist í sögunum. í Eglu kemst Arinbjörn
hersir svo að orði: „En hvert mál er maður skal dæma, verður að líta á
filgerðir.“ Orðið ,,tilgerðir“ tekur yfir allt það, sem hvor aðili hefur af sér
latið leiða í málinu, og hér má minna lauslega á Gydinga sögu: „Nú dæm
þú hann eftir tilgerðum.“23 Arinbjörn vissi mætavel, að deila þeirra Eiríks
ölóðöxar og Egils var flókin, þar sem báðir aðilar voru sekir um ýmiss konar