Andvari - 01.01.1981, Side 85

AGNAR KL. JÓNSSON:
í ríkisráði 1904-1918
i
Með stjórnarskránni um hin sérstaklegu málefni Islands frá 5. janúar 1874
fékk Island í fyrsta sinn sérstakan ráðherra eða ráðgjafa eins og það var þá nefnt.
I 2. gr. þessarar stjórnarskrár segir, að konungur hafi hið æðsta vald yfir öllum
hinum sérstaklegu málefnum fslands og láti ráðgjafann fyrir ísland framkvæma
það. Islendingar bjuggust við því, að þeir fengju sérstakan ráðgjafa, en svo
varð ekki, því sérmálin voru falin danska dómsmálaráðgjafanum, sem gegndi
Islandsmálunum sem algeru aukastarfi. Ráðgjafinn bar öll mál síns embættis,
hin íslenzku jafnt og hin dönsku, upp í danska ríkisráðinu á sama hátt og aðrir
danskir ráðgjafar.
Þessi uppburður íslenzkra mála í hinu danska ríkisráði féll Islendingum
að vonum mjög illa, og var hvað eftir annað reynt að fá þessu ástandi breytt
án þess þó að það bæri nokkurn árangur. Baráttan fyrir afnámi á uppburði
íslenzkra mála verður ekki rakin hér, en hún var bæði löng og hörð og hin
athyglisverðasta. Þess skal einungis getið hér, að þegar danska stjórnin lagði
ftam í þingbyrjun 1902 frumvarp það um heimastjórn, sem boðað hafði
verið í boðskap konungs í byrjun ársins, var svohljóðandi málsgrein í 1. gr.
ftumvarpsins: ,,Hann (þ. e. ráðherrann) skal hafa aðsetur í Reykjavík, en fara
svo oft sem nauðsyn er á til Kaupmannahafnar til þess að bera upp fyrir kon-
ungi | ríkisráðinu lög og mikilvægar stjórnarráðstafanir.“
Þetta ákvæði um uppburð íslenzkra mála í ríkisráðinu átti nú að lögfesta
í sjálfri stjórnarskránni, og kom það ákaflega illa við flesta, enda vildu margir
hafna heimastjórnartilboðinu vegna þessa ákvæðis. Miklar deilur urðu út af
málinu, og nýr flokkur, Landvarnarflokkur, var stofnaður til að vinna að brott-
fellingu ákvæðisins.
Frá Danmörku fylgdu skilaboð, að engu mætti breyta í frumvarpinu. Ann-
aðhvort skyldi það samþykkt óbreytt eða ekki. Vegna hinna miklu hagsmuna,
sem heimastjórnartilboðið hafði í för með sér, varð það ofan á, að Alþingi sam-
Þykkti frumvarpið með öllum atkvæðum í báðum deildum þrátt fyrir ákvæðið
um uppburð mála í ríkisráðinu.