Andvari - 01.01.1981, Síða 126

124
HOLGER KJÆR
ANDVARI
ur- og Vestur-Skaftafellssýslum, þar sem
straumþungar jökulár og víðáttumiklar
sandauðnir eru ennþá miklir farartálm-
ar. Það tók 10-12 daga að komast úr
Öræfasveit með trússhesta til verzlun-
arstaðarins. Ferðin var bæði torsótt og
hættuleg. Enn er það ævintýri líkast að
ríða þessar jökulár, sem greinast í ótal
stærri og minni kvíslar og breyta sér í
sífellu. Vart er nokkurt lífsmark að
finna á eyðilegum sandflákunum aust-
an og vestan Öræfa, nema hvað mávar
stinga sér annað veifið niður fyrir fram-
an hestana, ef þeir koma of nálægt
hreiðri þeirra eða ungum, eða maður
lendir óvart í kríuvarpi og fær óblíðar
móttökur hjá þessum hraðfleygu, fimu
fuglum, sem garga og svífa eins og stærð-
ar snjóflygsur yfir ferðamanninum. Spor
sjást í sandinum og vörður á stangli, en
áður fyrr voru hér engar vörður og
fljótið mikla, Jökulsá, sem nú er farin á
jökli, var fyrrum riðin við miklar hætt-
ur. Þegar áin var í vexti, var ekki um
annað að ræða en bíða, unz sjatnaði í
henni.
í slíkri einangrun beindist hugurinn
að samlífi fólksins á sveitaheimilinu.
Tilvera þess virtist ekki viðburðarík, og
óvenjulegir atburðir mörkuðu djúp spor
í þetta litla samfélag, dauðsföll lögðust
þungt á hugina. Einsemdin og fábreytni
hversdagslífsins gerðu menn næma fyrir
blæbrigðum náttúrunnar, sem þeir voru
í nánari tengslum við en nútímamenn
og gerði þá jafnframt innhverfari og
athugulli en ella.
Það væri hins vegar mikill misskiln-
ingur að draga þá ályktun, að íslenzk
lýðmenntun væri fyrst og fremst ávöxtur
einstaklingshyggju. Að vísu hafa margir
Islendingar búið við einangrun, ekki sízt
í bernsku, og gefið ímyndunaraflinu
lausan tauminn. Menntun þeirra og þjóð-
aruppeldi er samt sem áður ekki ein-
staklingsbundið í eðli sínu, heldur
sprottið af djúpri, mannlegri samkennd,
sem stóð rótum í heimili og ætt. Vissu-
lega var oft langt á milli bæja, en sú
einangrun sem menn bjuggu við ein-
angraði ekki einstaklinginn. Hún varð
fremur til þess að styrkja samlíf fólks-
ins á heimilinu, foreldra, barna og hjúa.
Sama er að segja um samvinnu fólks-
ins, störfin, sem allir tóku þátt í. Þau
voru einnig bundin heimilinu, sem var
að mestu sjálfstæð efnahagsleg eining.
Sveitabýlið var gott dæmi um búrekstur
fyrir iðnbyltinguna. Þar framleiddu
menn flest það sem heimilið þarfnaðist.
Skagfirzkur prestur segir svo frá:
„Þegar ég var barn (fyrir 1850), voru
algengustu söluvörur á Norðurlandi:
prjónles, ull, tólg og æðardúnn."
Á verzlunarstaðnum var ekki hægt
að kaupa kjöt né fisk í þá daga. Stund-
um fóru fram vöruskipti manna á meðal,
en yfirleitt gerðist þess ekki þörf, því
að margir bændur fóru í verið ellegar
sendu vinnumenn sína til útróðra.
„Menn keyptu aðeins ögn af kaffi og
ennþá minna af sykri, kornvöru, járn,
kol, salt, tóbak og timbur, að ógleymdu
brennivíninu.“
Nóg var að starfa, þar eð flest varð
að framleiða á sjálfu sveitaheimilinu, og
störfin urðu þess vegna mjög fjölþætt.
Eitt af þjóðskáldum íslendinga, Stephan
G. Stephansson, sem lengst af bjó búi
sínu í Kanada, yrkir þannig um sjálfan
sig:
Löngum var ég læknir minn,
lögfræðingur, ■prestur,
smiður, kóngur, kennarinn,
kerra, plógur, hestur.
Þetta átti við um alla íslenzka bændur,
þeir þurftu að vera færir í flestan sjó.
Fjölhæfnin átti sinn þátt í að skerpa
skilningarvitin og athyglisgáfuna - menn
öðluðust sjálfstraust við að hjálpa sér