Andvari - 01.01.1992, Page 140

138
EYJÓLFUR KOLBEINS
ANDVARI
Hann naut vinsælda og virðingar samborgara sinna uns hann lést í hárri
elli, níræður að aldri. Allar heimildir bera honum á einn veg söguna.
Aiskhýlos varði lýðræðið vopnum, og Sófókles tók virkan þátt í upp-
byggingu þess eftir Persastríðin, hafði afskipti af stjórnmálum og var Perík-
lesi handgenginn. En þriðji höfundurinn, Evrípídes, átti sér að ýmsu leyti
ólíka sögu. Hann gæti hafa fæðst um 485 f. Kr., en mestu máli skiptir að
þegar hann komst til vits og ára voru fæðingarhríðir lýðveldisins og eld-
skírn Persastríðanna langt að baki. í skjóli lýðræðis og óhefts málfrelsis við
aukna hagsæld og margháttuð nýstárleg og framandi áhrif óx upp ný kyn-
slóð sem rengdi verðmæti og hugmyndir hinnar eldri. Evrípídes var mótað-
ur af gagnrýni og rökhyggju sófista og Sókratesar. Hann þótti ómann-
blendinn einfari og lítt við alþýðuskap. Leikrit hans báru keim nýrra efa-
semda og var fálega tekið. íhaldssöm gamanleikjaskáld drógu hann sundur
og saman í háði. Hann tók fyrst þátt í keppni árið 455 f. Kr., að því er talið
er, og margoft síðar, en sigraði aðeins fjórum sinnum. í elli sinni fluttist
hann úr landi og dó fjarri átthögunum, líkast til tæplega áttræður, árið 406
f. Kr., skömmu fyrir andlát Sófóklesar.
En örlög bókar eru ekki ráðin þótt ævi skáldsins sé öll. Evrípídes lét sér
færra mannlegt óviðkomandi en fyrirrennarar hans, og verk hans snertu
fleiri strengi í hug borgarbúa sem bjuggu við margþætt þjóðskipulag hellen-
ískrar siðmenningar. Framvindan varð sú að á 8. og 7. öld f. Kr. tóku
menn á Grikklandi að losna úr viðjum frumstæðra ættbálka. Einstaklingur
gat orðið að meira eða minna leyti óháður og tekið örlög sín í eigin hend-
ur. Sú þróun var til lykta leidd á 4. og 3. öld f. Kr. Þá höfðu menn til fulls
sagt skilið við ættina og heimaþorpið og voru óháðir borgríkinu sem var
orðið hluti stærri heildar. Þeir voru einstaklingar sem bjuggu í borgum.
Sagt er að maðurinn hafi séð nekt sína eftir syndafallið. Nú uppgötvaði
hann að hann var einn, á valdi óræðra hvata sem bjuggu honum böl og tor-
tímingu, eins og Faidru sem Evrípídes orti um, eða grimmrar nauðsynjar
ytri atvika sem knúðu hann til að gera það sem hann vildi ekki, eins og
Agamemnon í Alis. Peir sem spyrntu gegn broddunum hlutu örlög Hippo-
lýtosar eða Penþeifs, hörmulegan dauða í angist og örvæntingu. Þeim var
ekki unnt fremur en Heköbu við Tróju að breyta atburðarásinni þótt hún
ákallaði guðina í einsemd sinni. Þeir gátu einungis vonað að goðin myndu
loks andstætt allri reynslu, í trássi við skynsemd og náttúrulögmál, snúa
málum til góðs fyrir þá sem eftir lifðu. Evrípídes var skáld þeirra. Hann
orti líka um óskadraum þeirra. Hin mótlætta Andrómakka bjargast úr
þrengingum að ráðstöfun og góðvild máttarvalda þótt öll sund virðist lok-
uð, og á í vændum fullsælu auðs og ástar. Týnda barnið íón, alið upp í um-
komuleysi á miskunn góðra manna, reynist vera konungborinn og hreppir
farsæld og mannvirðingar með guðs hjálp.