Andvari - 01.01.1992, Page 156

154
HELGI SKÚLI KJARTANSSON
ANDVARI
En örugglega sker Sturlungaöldin sig úr í því efni að þá voru þrásinnis
dregnir saman mörg hundruð manna herir, sem stundum var haldið lands-
hlutanna á milli og lenti alloft saman í mannskæðum orustum.
Þó var mannfall í ófriði víst ekki nema um 7 manns á ári að jafnaði, ef
talið er frá Víðinesbardaga 1208, þar sem fyrst lenti saman fjöldaherjum,
og til loka þjóðveldis.17 Til samanburðar má giska á að tvöfalt eða þrefalt
fleiri konur hafi dáið af barnsförum á sama tíma,18 og ekki telst neitt undur
þótt þjóðfélagið stæði af sér þann mannskaða. Við mannfallið bætast að
vísu sár og örkuml og stórfelldur kostnaður, þar með taldar frátafir frá
nauðsynlegu bjargræði sem gátu stofnað heimilum fátækra bænda í voða.
Samt verður það víst að teljast oftúlkun að þjóðin hafi verið svo langhrjáð
af ófriði að hún hafi þess vegna kosið að fórna dýrmætu sjálfstæði sínu fyrir
frið.
Fremur gæti það átt við um höfðingjastéttina út af fyrir sig, því að vissu-
lega var pólitík á íslandi orðin ískyggilega lífshættulegur atvinnuvegur á
vissu skeiði Sturlungaaldar. Það kom ekki síst fram á íslenskum hirðmönn-
um Hákonar konungs. Þeir voru eiginlega strádrepnir, frá Sturlu Sighvats-
syni til Þorgils skarða, nema að vísu Gissur jarl og var hann þó oft liætt
kominn. Það hefur vakið eftirtekt að íslenskir höfðingjar voru seint á Sturl-
ungaöld hættir að fara til Noregs og gerast handgengnir konungi, og er það
túlkað sem varúð þeirra gagnvart ásælni konungsvaldsins, en gæti líka
tengst einfaldri lífhræðslu.
Vissulega koma fram í heimildum Sturlungaaldar skýr dæmi um ugg
manna og áhyggjur gagnvart ófriðnum. Enda var hertækni þannig háttað
að sóknin var oftast sterkari en vörnin, sterkari aðilinn sjaldan óhultur fyr-
ir skyndiáhlaupum hins veikari, og lítil tök á að tryggja öryggi foringjanna
sjálfra.
Meðal heimilda um friðarhug manna er Gamli sáttmáli sjálfur.19 Þar er, í
orðknöppu skjali, þrívegis vikið að friði. En alltaf kann að orka tvímælis
hvaða hugsun má lesa í slíkan texta. Á einum stað herma íslendingar upp á
konung bréflegt tilboð um, eins og þar segir, „að halda friði yfir oss, svo
sem guð gefur yður framast afl til.“ En þessi klausa er í greininni um rétt-
indi Islendinga í Noregi þegar þeir eru orðnir konungs menn: „Slíkan rétt
skulu íslenskir menn hafa í Noregi sem þá er þeir hafa bestan haft og þér
hafið sjálfir boðið í yðrum bréfum,“ og svo í sömu setningu framhaldið um
friðinn. En er þá ekki verið að tala um að íslendingar eigi að njóta fyllstu
konungs verndar í Noregi? Og jafnvel annars staðar í útlöndum jrar sem ís-
lendingar virðast stundum hafa verið meðhöndlaðir sem réttlaust fólk af
því að þeir voru ekki þegnar neins viðurkennds ríkis?20
Aftur er friður nefndur í grein sáttmálans um jarlsdæmi Gissurar: „Jarl-
inn viljum vér yfir oss hafa meðan hann heldur trúnað við yður, en frið við