Uppeldi og menntun - 01.09.2004, Blaðsíða 29

HRAFNHILDUR RAGNARSDÓTTIR
aldri, læra að lesa og þurfa að mæta nýjum kröfum á öllum sviðum. Þau nálgast bylt-
ingu í málnotkun og námsmöguleikum, sem tengist þessum breytingum öllum, og
gerir þeim kleift að nota tungumálið í margvíslegum, nýjum hlutverkum - meðal
annars til að læra og miðla alls kyns fróðleik og skemmtun, fyrst í talmáli og síðar líka
í ritmáli. Allir eru sammála um að mikið sé í húfi að vel takist til og mikilvægt að
fyrirbyggja vandamál með því að grípa til viðeigandi úrræða í tæka tíð hjá börnum
sem virðast í áhættu.
Athygli uppalenda og kennara beinist ekki hvað síst að málþroska barna og
lestrarnámi á þessum tímamótum. Á undanförnum áratugum hefur fjöldi rannsókna
sýnt að upphaf lestrarnáms tengist mjög hljóðvitund barna, og að þau sem eru slök í
þessum þætti málþroska þegar lestrarkennsla hefst eiga á hættu ófyrirsjáanlegar taf-
ir, vandamál og vonbrigði. Til þess að fyrirbyggja lestrarörðugleika hefur verið ráð-
ist í gerð greiningarprófa og þjálfunarprógramma tengdum mál- og hljóðvitund í lok
leikskóla með góðum árangri.
En lestur er meira en að hljóða sig í gegnum orð. Eftir að lestrartækninni er náð
færist lesskilningur í brennidepilinn - börn þurfa að geta lesið alls kyns texta sér til
gagns og gamans. Og lesskilningur er álíka vítt hugtak og málþroski (sbr. inngang
hér að framan) - hann byggir á bókstaflega öllu í þroska barna og þekkingu, en alveg
sérstaklega á orðaforða og skilningi á samfelldu máli og samloðunaraðferðum. Rann-
sóknin, sem hér er til umfjöllunar, sýnir svo ekki verður um villst að íslensk börn
standa ekki síður misvel að vígi hvað þennan þátt varðar en hljóðkerfisvitund um
það bil sem þau hefja grunnskólanám. Mælitæki, sem ætlað er að finna börn í áhættu-
hópi, taka hins vegar sjaldnast til orðræðu í samfelldu máli, og engin sérstök áhersla
er lögð á hana í skólastarfinu. Að mati greinarhöfundar er afar brýnt að hugað sé
einnig að þessum þætti málþroskans á fyrstu skólaárunum, hann metinn og þjálfað-
ur með viðeigandi aðferðum.
Eins og fram hefur komið reyndist rannsóknin 1992 gefa mjög góða vísbendingu
um stöðu fimm ára barna almennt í sögubyggingu og samloðun. Sé reiknað með að
niðurstöður hennar um stöðu hinna aldursflokkanna geri það líka, má gera ráð fyrir
að tveimur til þremur árum síðar hafi miðlungs fimm ára börnin tekið þroskakipp og
náð góðum tökum á byggingu frásagna og samloðun í samfelldri orðræðu um eða
fyrir níu ára aldur. Þetta er afar mikilvægt, m.a. vegna þess að frásagnir eru ríkjandi
í lestrartextum og námsefni barna á miðstigi og gott vald á þeim hjálpar þeim að fara
úr talmáli yfir í lestur og ritun. Og öfugt: reikna má með að börn sem ekki hafa gott
vald á orðræðu í samfelldu máli lendi í erfiðleikum þegar kröfur um flóknari mál-
notkun og læsi aukast á miðstiginu, jafnvel þó þau hafi náð góðu valdi á lestrartækn-
inni. Nemendur með lestrarörðugleika á miðstigi stranda oft á því að þeir skilja ekki
merkingu flókinna tenginga og ráða ekki við samloðunartengi í textunum sem þau
eru að kljást við. í þessu samhengi hlýtur spáin fyrir börnin í hægfærasta fimm ára
hópnum að vera nokkurt umhugsunar- og jafnvel áhyggjuefni, en samkvæmt henni
yrðu þau á málþroskastigi miðlungs fimm ára barna eftir tvö ár. Nái þau ekki að
vinna upp seinkunina, virðist svo sem þau stefni rakleiðis í lestrar- og námsörðug-
leika þegar kemur að kröfumeiri málnotkun á og eftir miðstig grunnskóla, enda gefur
27