Tímarit Máls og menningar - 01.05.1945, Blaðsíða 99

UM UPPHAF ÍSLANDS OG ALDUR
89
Sé betur að gætt og gengið á eitthvert af reglulegu fjöllunum,
kemur í ljós, að það er raunar úr tvenns konar efni. Það, sem á-
lengdar minnti á grjótlög í vegg, eru hamrabelti, sums staðar margra
mannhæða há, úr bergtegund þeirri, er nefnist basalt eða hlágrýti.
En „torfstrengirnir“ eru breytilegri að gerð, og efni þeirra er ýmiss
konar hörðnuð bergmylsna (leirsteinn, sandsteinn, þursaberg og
annað). Víðast hvar munu blágrýtislögin vera þykkari og því aðal-
efni fjallanna. Hin lögin eru oft kölluð einu nafni millilög, hver
sem bergtegund þeirra kann að vera. Þau eru víða brúnle'f til að
sjá, en yfirleitt ljósari og með meiri litbrigðum en blágrýtið, sem
er því nær svart. Ennfremur er efni millilaganna ekki eins hart og
basaltið og molnar því fyrr og veðrast, svo að þar verða afsleppar
syllur eða skeiðar, en snarbrattir blágrýtishamrar bæði fyrir ofan
og neðan. Hjálpast því hvort tveggja að, litur og lögun fjallanna,
að draga fram lagskiplinguna. Sumar skeiðarnar eru grasi vaxnar
og skera sig þá enn betur úr, enda þótt gróðurinn hylji bergtegund
ina. Allra bezt kemur þó lagskiptingin í ljós, er nýfallinn snjór ligg-
ur á syllunum, en hamrabeltin eru auð og svört vegna brattans.
Virðum nú nánar fvrir okkur eitthvert einstakt hamrabelti í slíkri
fj allshlíð. Allur fjöldi þeirra er með svipaðri gerð. Efst er blágrýtið
víða gjallkennt eða frauðkennt og mjög sprungið og blöðrótt. Um
miðbik hamarsins og neðar er bergið heillegra, ýmist samfelld
steypa eða diegið saman í lóðrétta stuðla (stuðlaberg). Neðra borð
lagsins er sums staðar nokkuð sundurtætt, líkt og yfirborðið, en þar
sem samfelld eða stuðluð steypa nær niður úr, er víða rauð gjall-
skán á mótum hennar og undirlagsins. Blöðrur og sprungur bergs-
ins eru víðast fylltar eða hálffylltar hvítum steinefnum (einkum
kalkspati, kvarsi og seólítum).
Ekki er um að villast, að þessi þverskurðarmynd, sem ég hef leit-
azt við að draga upp í fáum orðum, er af hrauni. Þenna sama þver-
skurð getur að líta þar, sem ár hafa grafið sig niður í gegnum ungt
hraun með úfnu yfirborði. Eini verulegi munurinn er sá, að gluf-
urnar og sprungurnar í ungu hraununum eru tómar. Hvítu stein-
efrin hafa ekki haft tíma (né aðrar ástæður) til að myndast í þeim.
Hamrabehin í hlíðum „reglulegu fjallanna“ á Austfjörðum, Vest-
fjörðum og annars staðar eru ævagömul hraunlög. Þau hafa komið