Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 18

Tímarit Máls og menningar
andi þeirrar bókar, einsog Halldór hefur skilið þessa torráðnu heimild, sem
ríkir í Brekkukoti, því húsi sem ljær „öðrum húsum tilgáng".
Hvað sem skilgreiningu taóismans líður, þá er andrúmsloftið í Brekku-
koti markað óhagganlegri rósemi, yfirlætislausri mannúð, sjálfsagðri gest-
risni, umburðarlyndi og afskiptaleysi um annarra manna trú og lifnaðar-
hætti. Einn skýrasti fulltrúi slíkrar afstöðu meðal íbúa Brekkukots er eftir-
litsmaðurinn. Alfgrímur kemur ferðbúinn til að kveðja hann í litla klef-
anum, þar sem hann rækir af einstakri tryggð og ábyrgðartilfinningu starf
það sem honum hefur verið trúað fyrir: að halda eyrarkömrunum svo-
nefndu hreinum.
Lítill drengur hafði Álfgrímur haldið að þessi maður „væri einhverskonar
eftirlitsmaður yfir bænum, eða jafnvel yfir landinu". En þegar hann lítur um
öxl sem sögumaður mörgum árum seinna, eftir reynslu sína af ýmsum
frægum stofnunum og þeirra forstjórum, þá finnst honum „að þar hafi farið
sá maður sem átt hefði að vera eftirlitsmaður yfir heiminum“ (314).
Kveðjuorð þessa manns við Álfgrím fela í sér aðeins eina lífsreglu: „Og
vegni þér vel. Vegni þér eftir verðskuldan allra sem ætla sér eitthvað; lángt
eða skamt, mér er sama, bara að þeir séu ráðnir í því að vinna ekki öðrum
tjón.“ (315) Það er frekar neikvæð allsherjarregla, í óvirkum og hófsömum
anda taóismans.
Brekkukotsannál lýkur með því að Álfgrímur horfir af þiljum póstskips-
ins Norðstjörnunnar á eftir Birni afa og ömmu sinni „hvar þau leiddust
heimáleið; í átt til krosshliðsins okkar; heim í Brekkukot, bæinn okkar sem
átti að jafna við jörðu á morgun. Þau héldu hvort í annars hönd einsog
börn“ (316). Átakanleg myndin af gömlu hjónunum hefur alltaf minnt mig á
atriði í kaflanum „Þjóðerni" í Alþýdubókirmi — en þetta frjósama ritgerða-
safn geymir ýmis kím að atriðum í seinni sögum Halldórs. Um borð í skipi
á leið frá Nýju Jórvík til Hamborgar vorið 1922 tekur höfundur eftir
gömlum sveitahjónum ættuðum úr Rínarlöndum. Eftir fimmtíu ára búskap
í námunda við Milwaukee hafa þau selt búið og eru nú á leið heim til
æskustöðva sinna. Það er ekki sagt að þau haldist í hendur, einsog Brekku-
kotshjónin. En hin látlausa samstæða þeirra er mjög svipuð: „Þau töluðust
ekki við, en sátu þögul einsog ein persóna; svo háttvís var eindrægni þeirra."
Þessi hjón, komin um nírætt, verða hinum tvítuga Islendingi tákn um göfgi
og mátt þjóðernisins: „Ut úr þessum falslausu andlitum upprunans sjálfs tal-
aði það samræmi landslags og örlaga sem kallað er þjóð.“
En þar sem Björn afi og amma leiðast heim, bera þau ekki einnig vott um
slíkt samræmi, um „göfgi og mátt“ þess? Halldór Laxness hafði einu sinni
sjálfur gengið í síðasta skipti út um krosshliðið þar sem skilur tvo heima. Er
ekki þetta krosshlið í augum bæði sögumanns og höfundar — en þeir hljóta
144