Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 19

Listin að Ijúka sögu
að vera hérumbil samtíma og jafnaldra — tákn þess tíma sem kemur aldrei
aftur, þeirrar eilífðar sem virðist ríkja í Brekkukoti bernskunnar, í túninu
heima? Þannig verður sagan af Brekkukoti og fólki þess minnisvarði yfir
þjóðlegri menningu og lífsviðhorfum sem eru höfundinum næst og hjart-
fólgnust. Það er langt frá því að það sé allur boðskapurinn. En ef til vill er
það dýpsta merking sögunnar af því húsi sem er „rök annarra húsa á jörð-
inni“.
Að hafa fundið sannleikann
Paradísarheimt (1960) lýkur með því að Steinar í Steinahlíðum er eftir mörg
ár kominn heim aftur einn að bænum sínum, sem er fyrir löngu jafnaður við
jörðu. Jafnvel dyrahellan þar sem kona hans stóð einu sinni og horfði eftir
honum fara til útlanda er sokkin. Vallargarðarnir frægu, „meistaraverk eftir
lángafa hans, fyrirmynd og eftirdæmi heilla sveita", eru niðurníddir og
grjótinu úr þeim dreift útum allt tún. Bóndinn fer úr treyju sinni og byrjar
að „tína saman grjót og bera sig að gelda ögn uppí vegginn“:
Vegfarandi nokkur sér að ókunnur maður er tekinn til að laspra við
garðana í þessu eyðikoti.
Hver ert þú, spyr þessi ferðamaður.
Hinn svarar: Eg er sá maður sem heimti aftur Paradís eftir að hún hafði
leingi verið týnd, og gaf hana börnum sínum.
Hvað er slíkur maður að vilja hér, spurði vegfarandinn.
Eg hef fundið sannleikann og það land þar sem hann býr, áréttaði vegg-
hleðslumaðurinn. Það er að vísu allmikils vert. En nú skiftir mestu máli að
reisa við aftur þennan vallargarð.
Síðan heldur Steinar bóndi áfram einsog ekkert hefði í skorist að leggja
stein við stein í hina fornu veggi uns sólsett var í Hlíðum undir Hlíðunum.
(300/01)
Orð Steinars eru útaf fyrir sig skýr og auðskilin. Samt hljóta þau að koma
bæði vegfarandanum og lesandanum dularfull fyrir sjónir. Við finnum þörf
á því að rýna í þau og túlka, fylla í eyðurnar í því sem er sagt berum orðum.
Hverskonar samband er milli sannleikans og þess hlutverks sem skiptir nú
mestu máli? Hvað fela orð bóndans í sér sem lokauppgjör við heila æfi?
Vonbrigði? Eða kannski endurfundið öryggi?
Ef til vill er vonlaust að leita svars við slíkri spurningu, í skáldsögu einsog
í lífi okkar. Enda er Steinar sjálfur vanur því að svara aldrei afdráttarlaust já
eða nei við spurningu. Þó virðist ekki alveg ástæðulaust að líta ögn tilbaka
yfir æfi hans og framtíðarvonir, til þess að skilja hann betur.
Við heimsókn Danakonungs á Islandi árið 1874 í tilefni af þúsund ára
TMM II
145