Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Qupperneq 61

Halldór Gudmundsson
Af rotnun leggur himneska angan
Frásagnarlist og gildismat í raunsœi Balzacs
Ég er hungraður, og mér býðst ekkert til að seðja hungur mitt.
Hvers þarfnast ég? Munaðarfæðu. Því ég þrái aðeins tvennt: ást-
ina og frægðina, og af hvorugu hef ég enn fengið nægju mína, né
mun ég nokkurn tíma fá hana.
Balzac ungur í bréfi til systur sinnar1
Pólitískar bókmenntir hafa verið á undanhaldi um nokkurt skeið, hérlendis
sem erlendis, og í framhaldi af því hefur raunsteib verið tekið til endurmats
og gagnrýni. Niðurstaðan virðist öll á einn veg, bókmenntafólk hefur sam-
einast í fögnuði yfir að tímar hins félagslega raunsæis séu liðnir, og hugar-
flug og ímyndunarafl skipi á ný sinn verðuga sess í listinni. Ekki skal
harmað hér að sú tegund raunsæis sem stundum hefur verið kennd við fé-
lagsráðgjöf (og mætti nefna raunasæi) setur ekki lengur svip sinn á íslenskar
bókmenntir, þótt æskilegt væri að málshefjendur minntust þess að raunsæis-
skáldsögur áttunda áratugarins voru sumar flóknari en svo. Vafasamari er sú
tilhneiging sem stundum kemur fram í þessum umræðum að líta á raunsæið
sem eitthvert flatt, einvíddar bókmenntaform; láta einsog raunsæi og
ímyndunarafl séu andstæður sem nánast útiloki hvor aðra, og raunsæið dugi
í besta falli til þess að koma misþörfum boðskap til lesenda.
Tilgangur eftirfarandi ritsmíðar er að andmæla þessum vinsæla söng og
reyna að sýna hversu samsett og flókið skáldskaparform vel gerður realismi
er; meira að segja alls endis óvíst að það henti yfirleitt til að koma einhlítum
boðskap á framfæri. Til að rökstyðja þetta skal tekið dæmi af frægu raun-
sæisverki, enda slíkar umræður bæði and- og hjálparvana án dæma úr
bókmenntum. Vissulega hefur lengi verið deilt um skilgreiningu á hugtak-
inu raunsæi, en þær deilur eru ekki viðfangsefnið hér. I þessu samhengi
dugir að taka mið af venjubundnum skilningi bókmenntasögunnar þar sem
orðið er haft um þá stefnu í evrópskri skáldsagnagerð sem ríkjandi varð á
19. öld (fyrst kennd við realisma, síðan natúralisma): Frumkvöðlar hennar
ætluðu sér framar öðru að lýsa raunveruleikanum, litu á bækur sínar sem
eins konarg/«gga að honum. Frægasti brautryðjandi realismans, Honoré de
Balzac (1799 — 1850), stefndi beinlínis að „fullkominni lýsingu samfélagsins“
187