Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 126

RITDÓMAR
liðna tíma eins og nýlegar íslenskar
skáldsögur bera vitni um. Textinn leggst
yfir aðra texta, endurtekur þá en fleygar
þá um leið með nútímalegri kennd.
Flennibjört nótt ríkir innra með mann-
inum, iðandi auðn, flögrandi dauði (sjá
76). Dagbókarritari óttast fátt meira en
sitt eigið ímyndunarafl, sýnirnar sem
kunna að bíða hans. Þótt líta megi á
ferðabók skáldsins Williams Morris ffá
árinu 1871 sem eins konar leiðsögurit
Guðmundar Andra verða þau líkindi
sögunni ekki til vansa nema að takmörk-
uðu leyti. Hefðin vinnur með henni en
ekki gegn henni. Hin rómantíska sögu-
eyja umbreytist ekki á einfaldan hátt í
andhverfu sína þegar á hólminn er kom-
ið. Auðveld leið hefði verið að þenja út
lýsingar á lúsugum og daunillum híbýl-
um forfeðra okkar, sem einn ferðabókar-
höfundur á nítjándu öld líkti ýmist við
moldvörpuhaug eða kanínubú, útúr-
drukknum latínuklerkum eða frum-
stæðu sveitafólki en slíkt hefði gert sög-
una að ódýrri hótfýndni. Þess í stað tekur
íslandsförin afstöðu með fyrrnefndri
tímakennd. Sakbitin vitund dagbókar-
ritara tvístrar ekki textanum sem er heill
og óskiptur í öllum sínum brotum;
merkingartafir og þokuslungnar þagnir
geyma þrátt fyrir allt dýpri merkingu en
mörg orð.
III
í margræðum lokahluta bókarinnar þar
sem söguhetjan er komin til Bjarnar-
staða renna maður og ósýnilegur töfra-
heimur saman í eitt. Surgið í gosskál
Geysis blandast þungum andardrætti í
níuhundruð ára baðstofurökkri, tárin
renna á meðan hverinn þeytir ffá sér
sjóðandi gossúlu. Dagbókarritari gengur
endanlega út úr veruleikanum og inn í
eigin sögu. Þá fyrst gefst hann upp á því
að halda skipulega dagbók og eftirlætur
Cameron skriff irnar. í því felst táknrænn
vitnisburður; tungumál Camerons
speglar landið án vandkvæða á meðan
raunir dagbókarritara verða seint færðar
í orð; öll rök sinna hugsana, orða og
athafha skilur enginn maður, skrifaði
Matthías Jochumsson í sjálfsævisögu
sinni. í stað þess að sjá Geysi gjósa með
eigin augum mætir hann uppruna sín-
um á afviknum sveitabæ og skynjar veru
sína í landinu á nýjan hátt. Til einföldun-
ar má segja að á meðan Cameron finnur
sinn stað í veröldinni finnur dagbókar-
ritari sjálfan sig; Cameron með sína yfir-
burðarþekkingu á fyrirbærum heimsins
hefur nóg að sýsla við mælingarnar á
meðan sögumaður sviptir hulunni af
eigin forsögu og fræðist um fórn móður
sinnar sem varð til þess að hann losnaði
„við at og strit mannfélagsins", gat ein-
beitt sér að því undursamlega hlutskipti
að lifa, eins og Cameron orðar það (174-
75). „Sein iðrun er sjaldan hrein" segir í
sögunni af Hjaltastaðarfjandanum sem
höfundur setur niður á fýrrnefndum bæ
í miðju landsins og ólíklegt að söguhetj-
unnar bíði sú fyrirgefning sem hún þráir
þrátt fyrir guðleysið enda verður sann-
leikurinn henni um megn. Þótt einhverj-
ir kunni að líta á sögulokin sem mála-
miðlun, svik við gruninn og óvissuna
sem býr í andrými textans, eru þau fýrst
og síðast í anda þeirrar nútímalegu til-
færslu ferðasöguformsins sem formgerð
sögunnar byggir á. I lok sögunnar er dag-
bókarritari að vissu leyti orðinn ofvax-
inn eigin skilningi. Öll hindurvitni búa
með honum þar sem hann stendur and-
spænis fjallinu mikla, dvalarstað for-
dæmdra sálna, ægilegum örlagavaldi
manna og skepna. Þar er öruggast að
stíga varlega til jarðar; fiðrið losnar ekki
af fuglinum jafnskjótt og hann er dauður
heldur sveimar hann eins og loðinn upp-
blásinn kálfsbelgur yfir lífi og landi um
alla eilífð — ef ekki sem líkamslaus andi
þá sem einn virkilegur íslenskur draugur
og djöfull eins og púkinn á Hjaltastöðum
forðum.
Guðmundur Andri hefur skrifað
merkilega sögu, sögu sem kemur manni
úr jafnvægi þrátt fýrir hefðbundna bygg-
116
TMM 1997:1