Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Síða 45

BERTOLT BRECHT 1898-1998
Laxness sé ærulaus maður vegna þess að hann hafi haldið uppi vörnum fyrir
Ráðstjórnarríkin.
Þegar rök af þessu tagi heyrast verður ein spurning áleitin: Afhverju að-
hylltust menn um víða veröld kommúnisma? Hún verður einnig býsna áleit-
in við lestur Svartbókarinnar ffönsku, sem er svört skýrsla um glæpi
kommúnismans, en bókin ber hana ekki einusinni upp og lætur henni því al-
veg ósvarað.42 Skýringin getur þó varla verið sú að allar þessar milljónir
manna hafi hrifist af þeim glæpaverkum sem nú er ljóst orðið að fylgdu rúss-
nesku byltingunni einsog skugginn nánast ffá upphafi. Nei, svarið við
spurningunni hlýtur að liggja bæði í eðli kommúnisma og kapítalisma.
Menn trúðu því einlæglega að kommúnismi væri stefna sem leiða myndi til
réttlátara þjóðfélags en hins kapítalíska sem menn þekktu. Kommúnisminn
var sumsé annað og meira en ógnarstjórn og illvirki. Hann var líka hugsjón
um að binda enda á ógnarstjórn og illvirki, fyrirheit um skynsamlegt þjóðfé-
lag byggt á mannúð og réttlæti, jöfnuði og samhjálp. Hann var þetta
hvorttveggja í senn - glæpir og göfug fyrirheit - og ef við neitum að horfast í
augu við þessa þversögn munum við aldrei geta skilið okkar öld. Og við
munum að sjálfsögðu ekki skilja þá listamenn sem aðhylltust kommúnisma.
Mikið af ruglandinni í umræðunni um kommúnisma stafar reyndar af því
að menn nota orðið í tvennskonar merkingu, einsog ég geri hér að framan,
og gera engan greinarmun á kommúnisma sem hreyfingu og hugsjón ann-
arsvegar, og hinsvegar ríkisformi því sem kenndi sig við kommúnisma. Við
þetta bætist svo sú almenna ,söguskekkja‘ sem í því felst að gera ráð fyrir því
að fýrir hálfri öld eða meira hafi menn búið yfir sömu vitneskju og verið allir
sömu vegir færir og nú.
Þessa söguskekkju kallar Milan Kundera ,þokuna á vegunum1 í sam-
nefndri grein.43 Svo orð hans séu endursögð: í lífi sínu ganga menn í þoku -
ekki svartamyrkri, þeir sjá viðmælendur sína og eina fimmtíu metra fram-
fýrir sig - en þegar þeir horfa um öxl til að dæma menn í fortíðinni þá sjá þeir
enga þoku á vegum þeirra. Og hann tekur dæmi af Majakovskí: „Hvorir eru
blindari, Majakovskí sem orti kvæði um Lenín en sá ekki hvert lenínisminn
myndi leiða, eða við sem dæmum hann áratugum síðar og sjáum ekki þok-
una sem umlukti hann? Blinda Majakovskís er partur af eilífu hlutskipti
manna. Að sjá ekki þokuna á vegi Majakovskís, það er að gleyma því hvað
það er að vera maður, gleyma því hvað við erum sjálf.“44
Það er mikilvægt að kynnast sjónarmiðum á borð við þau sem Milan
Kundera, maður sem sjálfur hraktist í útlegð undan kommúnistum, setur
fram í þessari grein. Hann kemst að orði á þá leið að ef menn ætli að kveðja
þessa öld ögn vitrari en þeir voru við upphaf hennar þá verði þeir að hætta að
hugsa í anda réttarhalda. Þetta er meðal annars spurning um hvaða afstöðu
TMM 1998:4
www.mm.is
43