Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Síða 131

Ritdómar
Síra Oddur kveikir á kolunni
Björn Th. Björnsson. Solka. Mál og menning
1997.
1 undirtitli Solku eftir Björn Th. Björns-
son fær væntanlegur lesandi þær upp-
lýsingar að hér sé á ferðinni „heimilda-
skáldsaga". Á þennan hátt er verkið tengt
við bókmenntagrein sem rótgróin og
reyndar nokkuð glæsileg hefð er fyrir á
Islandi. Meðal þeirra höfunda sem hafa
getið sér gott orð fyrir verk af þessu tagi
er einmitt Björn Th. Björnsson sjálfur,
og munu harðsvíraðir lærdómsmenn
einmitt hafa tekið fyrri verk hans, Haust-
skip (1975) og Falsarann (1993), sem
ágæt dæmi um íslenskar heimildabók-
menntir. En hugtökin geta verið hál og
vandmeðfarin, og ef lesandinn reynir að
skyggnast á bak við söguna, sér hann að
Solka er ekki „heimildaskáldsaga“ af
sama tagi og fyrri verkin voru það.
Bæði í Haustskipum og Falsaranum
styðst höfundur beint við það sem sagn-
fræðingar myndu tvímælalaust kalla
heimildir af besta tagi og nota við sína
eigin iðju, sem sé dómsskjöl, kirkju-
bækur, bréf og annað slíkt. Gengur hann
jafnvel svo langt í Haustskipum að til-
greina á spássíu þær heimildir sem hann
styðst við hverju sinni, og vegur þær
stundum og metur í textanum sjálfum,
líkt og sagnfræðingur myndi gera. En í
Solku getur hann ekki komið slíkum
vinnubrögðum við. Til að rekja þá sögu
sem hann ætlar að segja, söguna af sam-
skiptum Miklabæjar-Solveigar og síra
Odds, sem íslendingum mun nánast því
jafnvel kunn og sagan um ástir og örlög
Ragnheiðar biskupsdóttur, hefur hann
ekki annað við að styðjast, þegar al-
mennum upplýsingum um fáeinar pers-
ónur sleppir, en þjóðsögur og sagnir frá
seinni tímum, sem oft eru óljósar og
hæpnar og ber þar að auki ekki alltaf
saman. Það er því óvíst, hvort hægt er að
kalla verk sem byggir á slíkum grund-
velli „heimildaskáldsögu" og hvort ekki
beri fremur að kalla það „sögulega
skáldsögu“. Þarna er oft mjótt á milli, en
skýrustu mörkin virðast mér vera þau,
að höfundur „sögulegra skáldsagna"
hefur það frelsi, sem höfundur „heim-
ildaskáldsagna“ hefur ekki, að búa til
persónur sem oft eru settar í hvirfil-
punkt sögunnar og flétta tilbúinni sögu
um slíkar persónur saman við þá atburði
sem sagnfræðingar kannast við. Slíkt
frelsi notfærir Björn Th. Björnsson sér
þó ekki, hann reynir að halda sig sem
best við þær heimildir sem tiltækar eru,
eins og hann velur þær og túlkar, og
hann tengir verkið, a.m.k. formlega, við
heimildaskáldsögur með því að vitna í
þessar heimildir og einkenna þær til-
vitnanir innan textans með breiðari
spássíum. Því verður að meta árangur-
inn út frá forsendum heimildaskáldsög-
unnar, þó svo að í verkinu sé mun meiri
skáldskapur en venjulega tíðkast í þeirri
bókmenntagrein, og velta því þá fyrir sér
hvernig höfundi takist að draga upp
raunverulega þjóðlífsmynd frá 18. öld
og segja örlagasögu sem sé í fullu sam-
ræmi við þann tíma og fýlgi tiltækum
heimildum, þó svo hún þurfi ekki að
vera „sönn“ í einstökum atriðum.
TMM 1998:4
129