Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Blaðsíða 209
Andmœli við doktorsvörn
Viðfangsefnið er jafnframt sótt til þess sviðs kristnilífsins, sem hvað víð-
tækasta skírskotun hafði á umræddu tímaskeiði, það er til lítúrgíunnar, helgi-
haldsins. Tengsl helgihalds og trúarkenningar eru augljós. Helgisiðir, kultus,
hlýtur ávallt að mótast af þeirri trú og kenningu, sem er játuð og boðuð. Ef
til vill sést þetta best í trúarjátningum, sem í senn geta þjónað sem lítúrgísk-
ir textar og kenningarleg viðmið. Helgihald mótast hins vegar af fleiru en trú-
arkenningu og helgihald getur á sinn hátt mótað kenningu og mótar óhjá-
kvæmilega skilning viðtakenda á henni og hugmyndir þeirra um hana. Sam-
band þessara þátta er því ekki einfalt.
Sú endurskoðun, sem fram fór á helgisiðum á siðbreytingartímanum, átti
einkum að mótast af þeim guðfræðilegu áherslubreytingum, sem þá áttu sér
stað, og aðeins taka til þeirra þátta, sem augljóslega brutu í bága við þá kenn-
ingu, sem siðbreytingarmenn fluttu. Með rannsókn á lítúrgískri þróun sið-
breytingartímans og þess rótfestingarskeiðs, er á eftir fylgdi, ætti því að mega
draga upp skýra mynd af því, hvaða guðfræðilegu áherslur sátu í fyrirrúmi
hér á landi og hver eðlis íslenska siðbreytingin var í guðfræðisögulegu tilliti.
Ef til vill er líka hvergi hægt að fá skýrari mynd af íslenskri siðbreytingar-
guðfræði á 16. öld en einmitt með athugun á helgihaldinu, vegna þess hve
takmörkuð innlend, guðfræðileg sköpun var.
í helgihaldinu varð hin nýja trúarkenning einnig sýnileg almenningi í land-
inu. Það var einkum í helgihaldinu, sem alþýða manna varð áherslubreyting-
arinnar vör. Helgihaldið þjónaði ekki aðeins tilgangi tilbeiðslunnar, heldur
fólst einnig í því fjölmiðlun og fræðsla, þjóðaruppeldi í nýjum siðum og hátt-
um í trúarefnum innan kirkju og utan. Með rannsókn á lítúrgískri þróun sið-
breytingartímans ætti því einnig að vera hægt að draga ýmsar ályktanir um
það, hvernig íslenskur almenningur varð var við og mætti siðbreytingunni,
hverja mynd hann fékk af henni, hvernig hann skildi hana eða misskildi.
Við val sitt á viðfangsefni hefur sr. Arngrímur Jónsson, því sýnt trausta
fræðilega dómgreind en jafnframt vísindalega djörfung og metnað. Hann hef-
ur valið sér rannsóknarsvið, sem hefur ótvírætt guðfræðilegt og sögulegt gildi,
auk þess sem það hefur víðtæka skírskotun á kirkjulegum vettvangi.
Afmörkun rannsóknarviðfangs
Lýsing á afmörkun viðfangsefnis kemur þegar fram í titli rannsóknarritgerð-
ar, eins og raun er á með doktorsritgerð sr. Arngríms Jónssonar. Hún fjallar
um fyrstu handbækur presta á Islandi eftir siðbreytingu og henn er ætlað að
varpa ljósi á lítúrgíska þróunarsögu íslenskrar helgisiðahefðar á 16. öld, eins
og þegar hefur komið fram. Hér er þó ekki um fullnægjandi afmörkun á rann-
207