Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 65

Hefðbundið er að rekja uppruna nútímans í okkar heimshluta til 16.
aldar og þeirra breytinga sem þá áttu sér stað í kjölfar landafundanna
miklu, siðaskiptanna, uppfmningar Jóhannesar Gutenbergs (1398-1468) á
prenttækni með lausum stöfum og fleiri stóratburða sem þá skiptu sköpum
á fjölmörgum sviðum.5 Hér eru þó fleiri viðmiðanir mögulegar, ekki síst
þegar grafist skal fyrir um upphaf nútímans sem hugarfars. í því sambandi
liggur nærri að rekja upphafið til vísindabyltingarinnar á 16. og 17. öld.6
Viðmiðaskipti
í vísindabyltingunni átti sér stað það sem bandaríski heimspekingurinn
Thomas Kuhn (1922-1996) nefndi paradigm shift, sem þýða má sem
viðmiðaskipti Með því er átt við að þekkingu hafi fleygt svo fram á
ákveðnum sviðum að viðteknar kenningar, túlkanir, skýringar eða aðferðir
vísinda nægi ekki lengur til að varpa ljósi á eða skýra nýjar rannsóknarniður-
stöður. Þegar svo er komið vekja nýjungarnar áður óþekktar spurningar og
ala á efasemdum í garð viðtekinna viðhorfa þar til almennt viðurkenndum
kenningum er varpað fyrir róða og tekið er að ganga út frá nýjum líkönum
við skýringar, túlkanir og alhæfingar, þ.e. nýrri heimsmynd, viðmiðum eða
5 I sumum tilvikum er upphaf nútímans miðað við lok 30 ára stríðsins (1648), byltingarnar í
Ameríku (1776) og Frakklandi (1789) eða jafnvel útgáfu Sigmunds Freud (1856-1939) á riti sínu
um drauma og merkingu þeirra 1895. Toulmin, 1995: 20
6 Vísindabyltingin er oft talin hefjast með útgáfu á riti Nikulásar Kóperníkusar (1473-1543)
um snúning himintunglanna, De revolutionibus orbium coelestium, sem kom út á dánarári
höfundarins. Þá er tíðum litið svo á að höfuðrit Isaacs Newton (1642-1727), Philosophiae
Naturalis Principia Mathematica eða Principia (1687), marki lok byltingarinnar sem samfellds
tímabils eða ferlis. En þar setti Newton fram þyngdarlögmálið (Nicolaus Copernicus. Slóð, sjá
heimildaskrá. Isaac Newton. Slóð, sjá heimildaskrá). Newron hefur þó jafnframt verið nefndur
síðasti galdramaðurinn (Newton, The Last Magican Slóð, sjá heimildaskrá). Á tímabilinu sem leið
milli þessara tveggja rita höfðu m.a. Giordano Bruno (1548-1600), Galileo Galilei (1564-1642)
og Jóhannes Kepler (1571-1630) gert vísindauppgötvanir sínar (Giordano Bruno. Slóð, sjá
heimildaskrá. Galileo Galilei. Slóð, sjá heimildaskrá. Johannes Kepler. Slóð, sjá heimildaskrá).
Francis Bacon (1561-1626) og René Descartes (1596-1650) settu á tímabilinu fram kenningar
sínar sem öfluðu hinum fyrrnefnda heitisins „faðir raunhyggjunnar" en hinum síðarnefnda
„faðir nútíma heimspeki" (Francis Bacon. Slóð, sjá heimildaskrá. René Descartes. Slóð, sjá
heimildaskrá). Michael de Montaigne (1533-1592) gaf út ritgerðir sínar (1580) sem marka
upphaf nútíma efahyggju (Michel de Montaigne. Slóð, sjá heimildaskrá). William Shakespeare
(1564-1618) samdi leikrit sín og Rembrandt van Rijn (1606-1669) skapaði myndheim sinn
(William Shakespeare. Slóð, sjá heimildaskrá. Rembrandt. Slóð, sjá heimildaskrá). En verk beggja
tilheyra elstu lögum hins nútímalega menningarlega „kanons" Vesturlanda. Loks varð Marteinn
Lúter (1483-1546) þess valdandi að kristnin í Vestur-Evrópu hafnaði í því sundurgreiningarferli
sem lagði grunn að nútímaaðstæðum í kirkjusögu Evrópu og síðar heimsins alls (Martin Luther).
Slóð, sjá heimildaskrá). En í kjölfar þess klofnaði kirkjan í fjölda kirkjudeilda.
63