Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 103
Inngangur
Segja má að dr. Helgi Pjeturss (1872-1949) hafi verið kynlegur kvistur
í heimi vísinda og trúar og falli illa undir hefðbundnar fræðilegar skil-
greiningar og flokkunarkerfi. Hins vegar er ljóst að nýstárlegar kenn-
ingar hans um stjörnulíffræði eða líf á öðrum hnöttum (e. astrobiology).,
lífgeisla (e. bio-radiation) og gerð og þróun alheims (e. cosmology) hafi
verið skilgetin afkvæmi þeirra dultrúarhreyfinga sem námu land á Islandi
á fyrsta áratug 20. aldar og þróuðust í öflug, skipulögð samtök á öðrum
áratugnum. Á þriðja áratug síðustu aldar voru þessi samtök félagslegur,
pólitískur og hugmyndafræðilegur vettvangur fyrir hina nýju íslensku borg-
arastétt, menntamenn, millistéttarfólk, atvinnurekendur og embættismenn.
Verkamenn og bændur höfðu áður skipulagt sig pólitískt á forsendum
hagsmuna sinna en borgarastéttin náði ekki saman að þessu leyti fyrr en
með stofnun Sjálfstæðisflokksins árið 1929. Hún var því að mörgu leyti á
milli vita hvað varðar heimsmynd og hugmyndafræði, enn háð dönskum
hagsmunum sem hún var þó í óðaönn að losa sig undan og mynda ný
efnahagsleg og pólitísk sambönd, ekki síst við enska heiminn. Fyrirmyndir
og hefðir í íslensku samfélagi og sögu voru íslensku borgarastéttinni ekki
tiltækar enda hafði ísland tveimur áratugum áður verið fátæk nýlenda og
frumstætt samfélag bænda og embættismanna. Innlendri millistétt var vart
til að dreifa fyrr en á 20. öld.
Við þessar aðstæður blés dultrúarhreyfingin þessari nýju stétt í brjóst trú á
sjálfa sig og framtíðina og gaf henni tilverugrundvöll í nútímanum. Þegar rætt
er um dultrúarhreyfinguna í þessari ritgerð er átt við spíritisma, guðspeki og
frímúrararegluna. Þessar þrjár hreyfingar tilheyra sögu vestrænnar dulspeki
og birtast í núverandi mynd á 18. og 19. öld en skírskota hver á sinn hátt
til mun eldri trúarlegra og heimspekilegra hugmynda.2 Grunngildi þess
innblásturs sem dultrúarheyfinginveitti íslensku borgarastéttinni í upphafi
20. aldar voru einstaklingsfrelsi, brœðralag ogframþróun: Einstaklingsfrelsi á
þann hátt að áherslan var á myndugleika og eilífðargildi mannssálarinnar og
rannsóknarfrelsi á öllum sviðum; bræðralag á forsendum jafnréttishugsjóna
og mannúðar í þeim skilningi að allir menn séu Guðs börn; og framþróun
í nafni bjartsýnnar trúar á tækni og vísindi og möguleika mannsins til að
skapa hið góða þjóðfélag.
2 Antonie Faivre, Western Esotericism. A Concise History. New York: Suny Series in Western Esoteric
Traditions, 2010.
101