Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 77

Útópía og dystópía
Heimsendahugmyndirnar tvær, trúarlegur heimsendir og heimsendir af
mannavöldum, fela í sér andstæðar sviðsmyndir. Það sem hér hefur verið
kallað heimsendir af mannavöldum er sjónarhorn eða sviðsmynd dystópí-
unnar?7 Eskatólógískt sjónarhorn trúarbragðanna er aftur á móti sviðsmynd
lítópíunnar?^ - Dystópíur einkennast af vonleysi en útópíur af von. Útópían
opnar sýn að ónýttum möguleikum. Dystópían varar aftur á móti við hættu
eða vá, heftingu og takmörkun möguleika. Himnaríki er trúarleg frummynd
útópíunnar en helvíti frummynd dystópíunnar.
Um daga kalda stríðsins var kjarnorkuváin sú ógn sem mannkyni stóð
mest hætta af og kallaði sterkast fram vitundina um að heimsendir af
mannavöldum væri raunhæfur möguleiki. I hugum okkar sem þá ólumst
upp fólst hún í hugmynd um hnapp á borði í Hvíta húsinu eða Kreml sem
þrýsta mætti fingri á og binda þar með enda á þá veröld sem við þekktum
og settum traust okkar á.39 Vissulega hefur kjarnorkuógnin þokað út í
skuggann og misst afl. Reglulega erum við þó minnt á hana. Herveldum
heimsins hentar oft annað tveggja, að minna á eyðingarmátt sinn með kjarn-
orkutilraunum eða mæta þörf sinni fyrir ytri óvin með ásökunum um að
raunverulegur eða meintur andstæðingur eigi í fórum sínum kjarnorku- eða
önnur gjöreyðingarvopn. Sú ógn sem við stöndum frammi fyrir nú á dögum
er samt annars eðlis. Hún er eins og þokubakki úti við sjóndeildarhring sem
nálgast stöðugt, knúinn áfram af lífsstíl okkar Vesturlandabúa.
Þessi skuggi hefur tekið á sig ýmsar myndir eftir því sem hann hefur
þokast nær. Ein af fyrstu birtingarmyndunum sem athygli heimsins var
vakin á var sú ógn sem stafaði af stóraukinni notkun skordýraeiturs og
illgresiseyðis einkum DDT í kjölfar síðari heimsstyrjaldarinnar, en þessi
efnanotkun varð síðar ein af grunnstoðum grænu byltingarinnar.40 Einna
fyrst til að afhjúpa stórfelldar og langvarandi afleiðingar af notkun hinna
nýju efna var Rachel Carson (1907-1964) og þá einkum með bók sinni
Silent Spring (1962, ísl. þýð. Gísla Ólafssonar, Raddir vorsins þagna, 1965)
37 /dystópíum (einnig and-útópía og kakotopi, þ.e. hinn illi staður) eru ríkjandi aðstasður gagnrýndar
í formi ferðasögu eða framtíðarlýsingar sem felur í sér ýkta mynd af því sem gagnrýnt er; nægir
í þessu sambandi að minna á frægar sögur eftir Aldous Huxley (1894-1963) og George Orwell
(1903-1950) frá miðbiki 20. aldar. Dystopi. Slóð, sjá heimildaskrá. Hugtök og heiti, 1989: 295.
38 Útópia er komið úr grísku og merkir ekki-staður eða staður sem ekki er til. Hugtakið festist í sessi
með heiti á frægu ritiThomasar More (1478-1535). Útópískar bókmenntir lýsa fýrirmyndarríkjum
og eru jafnframt notaðar til að gagnrýna ríkjandi aðstæður. Hugtök og heiti, 1989: 295.
39 Kirkja og kjarnorkuvígbúnaíur, 1983: 42.
40 Carson, 1965: 19-20, 27-28, 127-128, 162-163.