Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 141
Sólveig Anna Bóasdóttir, Háskóla íslands
Að fyrirgefa ekki - um gildi gremjunnar fyrir
einstaklinga og samfélög
Grein þessi sem skrifuð er frá guðfræðilegum og siðfræðilegum sjónarhóli
fjallar um stef fyrirgefningar og reiði í trúarbrögðum og samtímamenningu.
Nánar tiltekið er markmiðið að rýna í guðfræðilega og siðfræðilega orðræðu
um að tal um fyrirgefningu eigi ekki alltaf rétt á sér og gremja geti haft
siðferðilegt gildi fyrir manneskjuna og samfélagið í heild. Um meginhugtök
greinarinnar, fyrirgefningu og gremju, mætti fjalla ítarlega en þeirri umræðu
verður þó mjög í hóf stillt og aðeins fáeinir guðfræðingar og siðfræðingar
valdir sem fulltrúar áhugaverðra sjónarmiða um þetta efni. I greininni er
fyrirgefningu og reiði ekki stillt upp sem andstæðum eins og oft tíðkast,
heldur er litið svo á að hvort tveggja geti átt rétt á sér, eftir því hvaða
aðstæður sé um að ræða. Reiði er oft lýst sem viðhorfi eða tilfmningu sem
enginn heilbrigður maður vilji burðast með og því harla ólíklegt að þeir sem
bera reiði- eða hefndarhug hljóti siðferðilega viðurkenningu í samfélaginu.
Einn þeirra sem finnur reiðinni flest til foráttu er Desmond Tutu (1931),
friðarverðlaunahafi Nóbels (1984) og fyrrverandi biskup í Suður-Afríku,
en hann lýsir reiði sem niðurbrjótandi afli sem andstætt sé verkum og
viðhorfum sem styðji við sameiginlega mennsku manna.1 I greininni verður
fjallað um reiðina á jákvæðari nótum og stuðst við skrif annars biskups á
annarri öld, nefnilega enska biskupsins og heimspekingsins Josephs Butler
(1692-1752).2 Hugtakið resentment er það hugtak sem Butler notar og hér
er það þýtt sem gremja. Butler gerði greinarmun á tvenns konar gremju:
vanstilltri og óyfirvegaðri gremju annars vegar og yfirvegaðri gremju hins
vegar. Þessi aðgreining verður útskýrð betur síðar í greininni.
I upphafi greinar er varpað ljósi á algengan skilning á fyrirgefningu og
reiði innan hinna stóru trúarbragða heims og þaðan byggð brú yfir í nýlega,
íslenska orðræðu um sömu stef. Síðar er farið yfir í gagnrýnin viðhorf
nokkurra þekktra guðfræðinga og heimspekinga á tuttugustu öld. Þau
1 Desmond Tutu, No Future Without Forgiveness, New York: Doubleday, 1999, bls. 31.
2 Joseph Butler, Fifteen Sermons, Charlottesville, Virginia: Ibis Publishing 1987, [London 1726].
139