Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 68

grískum heimspekingum, höfundum biblíurita eða guðfræðingum miðalda
{skólastíkerum). Eftir innreið nútímans var tekið að beina athyglinni fram á
við: nýsköpun þekkingar varð keppikeflið. Menn tóku að „sækja þekkingu“
eins og Kára Stefánssyni í Islenskri erfðagreiningu er tamt að komast að orði.
Nú skyldi seilst eftir þekkingunni inn í framtíðina í stað þess að grafast fyrir
um hana í ritum frá fortíðinni.
Á þessu skeiði fluttist áherslan einnig frá hinu einstaka (kasúistíska) yfir á
það algilda. Kasúistík hafði áður ráðið ferðinni eins og kemur t.d. vel fram
í fornri löggjöf þar sem ekki eru settar fram almennar réttarreglur heldur
lýst skyldum og sagt fyrir um viðbrögð, refsingar og viðurlög við einstökum
brotum sem lýst var í smáatriðum. Munnleg, hefðbundin þekking saman-
stóð á hliðstæðan hátt af húsráðum, þumalfmgursreglum og hollráðum um
hvernig bregðast skyldi við einstökum upp komnum vanda. Hreinasta form
hinnar nýju bóklegu þekkingar var „náttúrulögmálið“, hin algilda regla eða
formúla sem heimfæra mátti upp á ólíkar og jafnvel áður óþekktar aðstæður.
Samtímis hliðraðist áherslan frá hinu staðbundna að hinu sameiginlega
eða almenna. Hefðbundin þekking mótaðist af aðstæðum á hverjum stað og
hafði takmarkað útbreiðslusvæði, eina sókn, hérað eða landshluta, nation í
fornri merkingu. Mörkin voru þó flæðandi og afbrigði munnlega miðluðu
menningarinnar ekki skýrt afmörkuð. Munnlega menningin var þvert á
móti að verulegu leyti stað- eða stéttarbundið tilbrigði við útbreidd stef sem
voru sameiginleg stórum svæðum. Flökkusögur og þjóðlög, ásamt siðum og
venjum af ýmsu tagi, varpa ljósi á þetta samspil hins staðbundna og hins
sameiginlega. Um munnlega menningu var með öðrum orðum líkt háttað
og um mállýskur. Greina mátti séráherslur á hverjum stað þótt samsvörun
væri augljós á stærra svæði. Bókleg þekking átti sér aftur á móti lítil mörk
eða mæri. Hún var í stórum dráttum sú sama meðal hinnar menntuðu
stéttar álfunnar.15
Við upphaf nútímans hliðraðist áherslan loks frá hinu tímanlega til hins
tímalausa. Náttúrulögmálin sem leidd voru í ljós í kjölfar vísindabyltingarinnar
voru álitin afhjúpa nýja algilda og almenna þekkingu og voru í hugum manna
komin til að vera. Það var ekki fyrr en löngu síðar að menn uppgötvuðu að hin
bóklega, lærða þekking er líka fallvölt og að viðmiðaskipti hafa tilhneigingu
til að endurtaka sig. Það er beinlínis forsenda þess að hin vísindalega þekking
endurnýist, a.m.k. samkvæmt hugmyndum Thomasar Kuhn.
15 Burke, 1983: 44-75.
66