Tímarit Máls og menningar - 01.09.2014, Page 131

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 3 131
Brotið, rænt og týnt
Það var mál margra útlendinga sem
ferðuðust um landið að silfursmíð
Íslendinga væri „einkar falleg“, svo vitn-
að sé í Nicolai Mohr, færeyskan náttúru-
fræðing sem var hér 1780–81 á vegum
dönsku stjórnarinnar. Daninn Nils
Horrebow, sem hér dvaldi á árunum
1749–51, hrósaði íslensku kirkjusilfri í
hvívetna, taldi það vandaðra en það sem
finna mátti í dönskum þorpskirkjum. Í
lok 18. aldar fór Bretinn John Clevely
einnig fögrum orðum um hérlenda
silfur smíð. En eins og Þór getur um (bls.
30) þótti Mohr einnig sérkennilegt hve
þessir hagleiksmenn á málma voru
hirðulausir um verkfærakost og verk-
menningu þjóðar sinnar. Vitnisburður
útlendinga á borð við Horrebow, Mohr
og Clevely er mikilvægari en ella vegna
þess hve mikið hefur gengið á gull- og
silfurgripi landsmanna í aldanna rás.
Hefði varðveist þriðjungur þeirra góð-
málma sem fluttir voru úr landi í formi
gripa eða brotasilfurs er viðbúið að
heildarmyndin liti öðruvísi út.
„Gullgripir eru nánast engir til lengur
en útdeilingaráhöld frá miðöldum, kal-
eikar og patínur úr silfri, eru enn til í
kirkjum og söfnum og má telja sumt það
með nokkurri vissu íslenzkt,“ segir Þór
(bls. 34). Heimildir frá miðöldum gefa
til kynna að Íslendingar hafi snemma
byrjað á því að brjóta niður gull- og silf-
urgripi og nota sem gjaldmiðil, enda var
það alsiða í Evrópulöndum. „Það sem
bilað var eða hæfði ekki lengur tízku
eða breyttum tíðaranda, eða var ofauk-
ið, svo sem aukaáhöld í kirkjum, var
óhikað brotið í deiglur málmsmiða og
var þá sjaldnast hirt um listgildi eða
minjagildi hluta, og sízt þeirra sem
gamlir voru.“ (bls. 27) En niðurlæging-
artímabil íslenskrar silfursmíðar hófst
fyrir alvöru í kjölfar siðaskipta, er Krist-
ján konungur III hóf að sölsa undir sig
eignir klaustra og biskupsstóla. Skál-
holtsstóll og Hólastóll voru tilneyddir að
senda konungi tunnur af silfri, og var
margt vandaðra kirkjugripa meðal þess.
Á höfðingjasetrum rupluðu konungs-
menn og rændu, m.a. á einum stað
„gyllinum, skálum og staupum“ og rifu
jafnvel nisti af kvenfólki (bls. 36). Er það
mat Þórs að siðaskiptin hafi orðið til
þess að gullsmíði lagðist af að mestu á
landinu, og hafi ekki náð sér að marki
fyrr en á 18. öld.
En Kristján III og siðbótin voru ekki
einu skaðvaldarnir. Síðari konungar og
„plattfurstar“ í Danmörku kröfðust silf-
urs af Íslendingum í hvert sinn sem þeir
stóðu í stríði eða voru blánkir. Með
reglulegu millibili riðu danskir og ensk-
ir ribbaldar um héruð, rændu stöndug-
um Íslendingum og kröfðust lausnar-
gjalda fyrir þá í silfri, svokallaðir „Tyrk-
ir“ gerðu strandhögg víða á landinu og
stálu silfri; silfur eyðilagðist og í tals-
verðum mæli í eldsvoðum á heimilum
ríkisfólks (bls. 39). Til dæmis er talið að
mikið af gömlu silfri hafi farið forgörð-
um í bruna að Hverfisgötu 34 í Reykja-
vík svo seint sem 1912. Loks má geta
þess „umtalsverða magns silfurgripa,
sem fór úr landi á 19. öld vegna söfnun-
ar útlendinga og erlendra safna, en þá
var frekast um að ræða að menn sæktust
eftir eigingildi gripanna sjálfra,“ ( bls.
43). Í lok þessarar hrakfallasögu íslenska
silfursins, sem Þór rekur skilmerkilega í
bók sinni, þakkar lesandinn eiginlega
sínum sæla fyrir þá silfursmíð sem stóð
af sér þessi áföll.
Ýmislegt ranghermi varðandi íslenska
silfrið er hér skilmerkilega leiðrétt. Sjálf-
ur stóð ég í þeirri trú að víravirkið hefði
komið hingað frá Noregi með fyrstu
landsnámsmönnum og verið við lýði
allar götur síðan. Þór staðhæfir að ekki
finnist dæmi um íslenskt víravirki frá
fyrri hluta miðalda, það sé fyrst nefnt