Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 32

S i g u r j ó n Á r n i E y j ó l f s s o n
32 TMM 2017 · 4
Vandinn sem menn stóðu frammi fyrir í Jerúsalem var að guðfræði-arf-
leifðin höndlaði ekki þann vanda sem samfélagið stóð frammi fyrir. Því er
talað um að á hellenska tímabilinu hafi spámennirnir og spámannleg hefð
þjóðarinnar þagnað og horfið. Hún réði ekki við vanda samfélags sem var
að takast á við og aðlagast menningarblöndu, fjölmenningu, afstæðishyggju
og hefðarrofi.17 Hugmyndir um nærveru Guðs í þekktri fortíð sem hefðin
varðveitti eða fullvissa um Guð í komandi framtíð sem myndi endurskapa
allt, voru nú hvorki traustar né sannfærandi. Fólk upplifði frekar andstæðu
þeirra – Guð var fjarlægur og virtist horfinn inn í eigin þögn. Í þessum
aðstæðum leituðu guðfræðingar til spekihefðarinnar til að greina hulda nær-
veru Guðs í hversdagsleikanum og útlista veruleika blessunar og þögullar
nærveru Guðs þar.
Ef við hugum að Marteini Lúther og samtíma hans má greina vissar hlið-
stæður. Þekkt er myndin af miðöldum sem tímabili í sögu Evrópu þar sem
kirkjan og ríkisvald, menning og veraldlegt vald mynduðu eina samstæða
heild og samhljóm. Þessi rómantíska sýn á miðaldir er vinsæl hér á landi,
en stenst ekki skoðun. Síðmiðaldir og samtími Lúthers var þvert á móti tími
menningarblöndu, fjölmenningar, hefðarrofs og afstæðishyggju. Vissulega
var kristindómurinn einhvers konar rammi um þjóðfélagsgerð miðalda, en
straumar og stefnur innan hans voru það ólíkar, að færra sameinaði en það
sem skildi að. Þetta blasir við ef hugað er að stjórnar- og samfélagslegum
breytingum í samtíma Lúthers. Út á við var herjað á Keisaradæmið úr öllum
áttum. Í gegnum aldirnar hafði útþenslustefna soldánanna, stöðug hernaðar-
ógn og stríðsátök við Tyrki leikið Evrópu grátt. Þannig munaði minnstu, á
árunum 1526 til 1530, að Keisaradæmið félli í hendur þeirra.18 Innan Keisara-
dæmisins var ástandið lítt skárra. Þjóðríkin sóttu æ meira í sig veðrið er sjálf-
stæði og völd þeirra jukust, í réttu hlutfalli við valdamissi keisara og páfa.
Borgir efldust og sjálfræði borgarbúa óx, háskólarnir drógu kennivaldið úr
höndum páfa og þeirrar miðstýrðu kirkju er hann vildi koma á. Menning
borgarbúa varð öflug og efnahagskerfi peningaviðskipta og bankastarfsemi
ruddi aldagömlum hefðum vöruskipta til hliðar. Aðallinn sem byggði áhrif
sín á landeign og leiguliðum vék nú fyrir borgunum og veldi borganna.
Samfélagsbreytingarnar á síðmiðöldum grófu undan hefðum og hefð-
bundinni framsetningu í guðfræði. Kennivald skólaspekinnar hvarf í hendur
fulltrúa húmanista, dulhyggjumanna (mystikera) og alþýðuhreyfinga.19
Áherslan færðist frá þungum fræðikenningum um Guð, þrenninguna og
Krist yfir á manninn. Viðfangsefnið varð maðurinn og staða hans frammi
fyrir Guði og í heiminum. Í kenningu Lúthers um réttlætingu mannsins af
trú birtast breytingarnar í hnotskurn.20
Líkt og Prédik arinn leitast Lúther hér við að orða trúna. Hann greinir vel
stöðu og leit fólks að merkingabæru lífi andspænis veruleika dauðans eða
með orðfæri guðfræðinnar sem hann stundaði: spennuhlaðna stöðu manns-
ins milli hins hulda og opinberaða Guðs. Vissulega er munur á framsetningu