Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 55

S m a l a d r e n g u r i n n
TMM 2017 · 4 55
ljósi á frásagnarlist þeirra. Sú aðferð að skoða smávægileg atriði sem ekki er
ætlunin að blasi við er vel þekkt til dæmis í listfræði og glæðir skilning á
listinni. Þar að auki kemur mannskilningur sagnanna betur í ljós. Venjulega
fólkið í sögunum er sannarlega þar statt til að láta yfirburðafólkið njóta sín
enn betur en um leið varpar það ljósi á hugmyndir höfundanna um manninn
og mennskuna yfirleitt. Hvernig líður fólkinu í sögunum og hvað má af því
ráða um líðan höfunda þeirra og áheyrenda? Þá ætti þessi rannsókn að geta
veitt innsýn í samfélagsmynd sagnanna, reglur þess og leiki. Hvernig eru
samskipti fólks og hvað má af þeim ráða? Hver fer með valdið, hverjir eru í
miðjunni og hverjir á jaðrinum?
Hér verður fjallað um eina tegund aukapersóna, hina nafnlausu smala-
menn sem birtast í ýmsum Íslendingasögum. Nánari skoðun leiðir í ljós að
þeir gegna mun fjölþættari hlutverki en gæti virst í fyrstu.
Þeim er hætt
Það sem fyrst blasir við þegar staða smalamanna í textunum er skoðuð er að
þeir standa höllum fæti og þeim er hætt. En ógnin sem smalamanninum er
búin verður þó sjaldan aðalatriði í þeirri sögu sem þeir birtast í. Lítil deili
eru sögð á smalamönnum, þeir eru jafnan nafnlausir og ungan aldur þeirra
má yfirleitt ráða einungis af orðum á borð við „sveinn“ og vísbendingum í
hegðun þeirra eða annarra gagnvart þeim. Á síðari öldum þótti starfið ekki
við hæfi fullvaxinna karlmanna og erfitt er að ímynda sér vígfima menn
sinna smalamennsku á söguöld en þeim mun léttara að sjá fyrir sér fátæka
unglingspilta sem helst mega missa sín úr öðrum störfum og bættur skaðinn
ef eitthvað kemur fyrir þá.
Það hefur væntanlega átt við um hinn ólánsama smalamann sem er fyrsta
fórnarlamb þeirrar ógurlegu afturgöngu, Þórólfs bægifóts í Eyrbyggja sögu.
Draugurinn leggst í upphafi á yxn og fé og smalamaður kemur „svá opt heim,
at Þórólfr hafði eltan hann“. Ekki virðast þessar glettur óvættarinnar við
smalamann þykja tilefni til aðgerða, aldrei virðist hvarfla að nokkrum manni
að smalamanninum þurfi að bjarga og um haustið finnst hann enda dauður
hjá dys draugsins: „var hann allr kolblár ok lamit í hvert bein“.4 Eftir það fylgir
hann afturgöngunni í frekari reimleikum hennar; þessi saga er gott dæmi um
það algenga viðhorf á miðöldum og síðar að draugagangur sé smitandi.5
Smalamaðurinn gætir fjárins utandyra og þess vegna er hann í mestri
hættu. Hann er eðlilegt fyrsta fórnarlamb í stigmagnandi draugagangi þar
sem hann er liðléttingur og væntanlega fáum harmdauði; að minnsta kosti
er aldrei minnst á neina sorg yfir örlögum hans. Óhugurinn sem dráp hans
veldur er almennur fremur en sérstækur enda smalamenn eðlileg fyrstu
fórnarlömb óvætta. Ekki þarf heldur að gera ráð fyrir að óvættinni sé sérstak-
lega uppsigað við smalamanninn. Hann einfaldlega stendur vel til höggsins.
Áheyrendum er þannig varla ætlað að harma hann. Ef einhverjir þeirra voru