Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Page 84

J ó n S i g u r ð s s o n
84 TMM 2017 · 4
Akureyjum skrifaði opinskáar endurminningar sem út voru gefnar í tveimur
bindum undir titlinum Úr fylgsnum fyrri aldar. Friðrik segir frá leppum án
nokkurs fyrirvara enda alþekkt í gamla íslenska samfélaginu. Um nágranna
nokkurn segir þar: „Þótti hann þá miður vandaður og kvennamaður og að átt
hefði hann þann son með Svanborgu nokkurri, er Pétur hét, og var hann lepp-
aður“ (Friðrik 1950:192). Um annan segir: „Hann ætlaði að koma stúlkunni
norður … því hann óttaðist að Friðrik myndi spilla leppunartilrauninni …
Í mestu vandræðum varð að leppa … þangað til hann vissi, að faðirinn var
fundinn. Var það … vinnumaður … Hann viðurkenndi sig föður, og lagði
Friðrik ríkt á um leið, að menn skyldu taka sér vara fyrir óþarfa kjaftæði …“
(Friðrik 1952:152). – Löngu síðar skrifaði Björn Th. Björnsson brot úr sveitar-
sögu sem geymir svipað efni (Björn 1995). Þar er lýst leitinni að hentugum
lepp til að koma í veg fyrir refsingar og tryggja frið í samfélaginu.
Í Paradísarheimt Halldórs Kiljans Laxness er dæmi um tilraunir til að
finna lepp, en þar fæst stúlkan ekki til að spila með þegar reynt er (H 1960).
Og ekki er langt að leita sagna um svipað efni. Kunnastar eru líklega Upp við
fossa eftir Þorgils gjallanda (1851–1915) (Þorgils 1902) og sögur Jóns Trausta
(1873–1918) Halla og Heiðarbýlið (Jón 1906, 1908–11, 1960). Hugsanlega má
finna þræði frá Jóni Trausta í Sjálfstæðu fólki. Sem vísbendingu má nefna
drætti í skaplyndi Ólafs sauðamanns þótt ólíkt sé, en hann verður eigin-
maður Höllu. Um hann segir að reynslan hafði kennt honum að dylja hugs-
anir sínar undir köldu yfirbragði (Jón 1960:51).
II
Áhugi Halldórs Kiljans Laxness á þjóðfélagsmálum var alkunnur og þessu
skáldverki er ætlað boðunarhlutverk. Höfundur er fullviss um málstað sinn,
sigurviss og innblásinn í köflum um samfélagsþróun, menningarástand,
félagsmál, landbúnað og málefni bænda, efnahagsþróun og stjórnmál. Honum
svellur móður í þessum lýsingum og víða í atvikum og samtölum í verkinu.
Hann er upptendraður, fyndinn, hæðinn og meinlegur. Dæmi og lýsingar
eru eftirminnileg, máltök og efnisvald, orðaforði og hugkvæmni snilldarleg.
Taka má dæmi af síðasta hluta verksins, á undan Sögulokum, sem nefnist
Veltiár. Þar er yfirlit um hugsjónir kaupfélagsins og um „bændamenníngu“
(H 2011:583–586). Þar heita kaflar Trúmál, Amríka, Stjórnmál, Vaxtamál, og
gefa heitin efnislegar vísbendingar. Undir sögulok er Bjartur í hópi verkfalls-
manna og býr sig undir hokur í Urðarseli, öðru koti inni á heiðum. Þar segir:
„Ja ég hef nú altaf verið sjálfstæðismaður, sagði hann“ (H 2011:713). Framar
í verkinu er „sjálfstæðisfólk“ nefnt (H 2011:47). Þetta flokksnafn fór ekki á
milli mála við fyrstu útgáfu verksins. Höfundur er opinskár um boðunar-
þátt skáldverksins og ekki síður í sjálfu lesmálinu, og ekki að undra að ýmsir
lesendur skyldu hrökkva upp við frumútgáfu þess.
Í verkinu eru víða stuttir þættir eða innskot, innilegir, ljóðrænir eða