Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 106

J ó n S i g u r ð s s o n
106 TMM 2017 · 4
í uppvexti kaupfélaga og afurðastöðva að hvetja og örva bændur til að auka
mjólkurframleiðslu og draga úr einhliða áherslu á sauðfjárrækt, en hún hafði
skipt meginmáli á tíma sauðasölunnar og lengur, en nautgripabúskapur var
miklu þyngri í fjárfestingu. Þetta dregur ekki úr hinu að Bjartur reynist hér
sem oftar harðvítugur og einþykkur í samskiptum við fjölskyldu sína.
Börn Bjarts deyja hvert af öðru. Hann gengur fram á lík eins þeirra (H
2011:534), og þau sem lifa missir hann frá sér (H 2011:603). Nonna sendir
hann að vísu burt í góðu, og leiðir hans liggja að lokum til Ástu aftur. Bjartur
er harðorður við börnin, kröfuharður og fullur af eftirrekstri við vinnu. Og
hann tekur sumum framtíðarvonum þeirra og draumum illa. Þegar sonurinn
vill grípa tækifæri og komast burt segir: „Ég ansa ekki þrugli, sagði faðirinn.
Ég vil ekki heyra neitt um neinn helvítis heim, þykist þú vera að tala um ein-
hvern heim? Hvað er heimur? Þetta er heimurinn, heimurinn hann er hér,
Sumarhús, jörðin mín, það er heimurinn“ (H 2011: 600). En þetta viðbragð
við hugmynd um Vesturferð eða um eigið starfsval unglings var alþekkt
meðal íslenskra fjölskyldna.
Bjartur rekur Ástu kinnhest þegar mjög illa stendur á fyrir henni og hún
er viðkvæm og varnarlaus. Hann segir: „… og þessvegna ætla ég að biðja
þig að ala hórbörnin þín í húsum þess fólks sem þeim er skyldara en ég“ (H
2011:563). Auðvitað var slíkt viðbragð föður á þessum tíma alþekkt hvar-
vetna, vakti víða óhug að vísu og sorg en var almennt álitið afsakanlegt
og eðlilegt. Það var algengt að reka börnum kinnhest, og annað dæmi er
í verkinu (H 2011:266), en flengingar voru almennt viðurkenndar. Þá var
það almennt viðhorf um náin samskipti kynja utan hjónabands að það væri
konunni sjálfri, jafnvel stúlkubarni, að kenna að „koma honum til“. Og hún
var látin bera skömmina að almenningsáliti.
Lærdómsríkt er að lesa áfram um hugsanir Ástu samstundis: „Já það var
gott að hann hafði slegið hana og rekið hana burt; högg hans var betra en
kvíðinn við það sem mundi koma … Þetta högg hafði lyft af henni óbifandi
þunga … Á snöggu augabragði var hún orðin frjáls af þessu trölli, hún var
aðeins menskur maður, kanski konúngsdóttir einsog Mjallhvít …“ (H 2011:
563–564). Stúlkan sér sjálfa sig nú sem sjálfstæða veru, mennskan mann, nú
þegar hún er vakin upp svo harkalega. Hún hefur þroskast og mótast, hefur
nefnilega bein í nefinu og hefur lært eitt og annað í uppvextinum.
En þetta orðalag, um mennskan mann, í huga ungrar stúlku var nýstárlegt
og róttækt á útgáfutíma verksins. Það var líka róttækt að birta áhrif frá Sig-
mund Freud í íslenskri skáldsögu þá og rekja hugsanaferil stúlku sem mótast
að verulegu leyti af nýstárlegum sálfræðikenningum. Svipað verður sagt um
lýsingar á matþörfum vanfærrar konu (H 2011:59, 64, 107–116). Auðvitað
var kinnhestur Bjarts vanhugsað bráðræðisóráð. Það er merkilegt hve miklu
varðar í þessu verki um margs konar mistök, skyndileg skapbrigði, klaufalegt
fljótræði og óvænt reiðiköst. Ólgan í þessu kveikir hugboð um einhver áhrif
frá ritverkum Fjodors Dostojefskís.