Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 110

J ó n S i g u r ð s s o n
110 TMM 2017 · 4
„Skáld eru höfundar allrar rýnni“, segir Snorri. En Halldór Kiljan Lax-
ness gefur ástæðu til að horft sé sérstaklega eftir þessum djúpu hálfræðu og
óræðu þáttum. Í Sjálfstæðu fólki segir um bróðurinn Nonna að hann „sá inní
völundarhús mannssálarinnar. Því fór fjarri að hann skildi það. En það sem
meira var: hann leið með henni“ (H 2011:540). „Því skilníngurinn … er ekki
uppspretta hins æðsta saungs. Samlíðunin er uppspretta hins æðsta saungs.“
(H s.st.). Þrátt fyrir mikilvægi „rétts“ skilnings er það samlíðunin sem mestu
skiptir og öllu veldur. Í þessum orðum er lykill að öllu verkinu, að dýpsta og
innsta boðskap skáldsins.
Halldór Kiljan Laxness velur hér ekki orðið „samúð“. Hann grípur ekki
orðið „meðlíðun“ sem hefur blæ af því að finna til þjáningar annars manns
eða annarra, heldur orðið „samlíðun“ sem felur í sér blæ þess að taka á
sjálfan sig þjáningar annars eða annarra, samsama sig þjáningu annarra,
gera hana að sinni. Skáldinu hefur þótt mikilvægt að skýra þetta sem
nákvæmast og hefur því rétt áður í lesmálinu: „leið með henni“. „Samlíðun“
er hér trúlega skírskotun til alþjóðaorðanna „compassion“, „commisération“
eða „empathie“ – frekar en „sympathie“, „pitié“ eða „miséricorde“. Sam-
líðun merkir að þjást með öðrum, beinlínis að taka með virkum hætti á sig
þjáningu og kvöl annars eða annarra, og hún er alkunn í kristinni siðfræði
og í bænalífi klaustramanna (sjá líka: Gunnar 2002:84). Þetta orðval bendir
til slíkra lærdóma.
En það liggur reyndar í þessu að samlíðun með öðrum getur þá sjálfsagt
orðið hvati að samstöðu með striti og baráttu alþýðunnar fyrir bættum lífs-
kjörum. Og þá er opnuð ný vídd, í þeirri sannfæringu að með stéttabaráttu
megi knýja fram breytingar í mannlífi og samfélagi.
XV
Framar í þessu lesmáli eru nefnd „kiljanskur stíll“ og „kiljönsk snilli“. Mörg
dæmi má taka um mótsetningar og andstæður í verkinu. Lýsingin á líkræðu
prestsins yfir Rósu er óviðjafnanleg, ekki laus við fyndna snúninga, en vin-
samleg í lokin: „íslenskur prestur samkvæmt þjóðsögum í þúsund ár, návist
hans ein var þess holl trygging að alt var með kyrrum kjörum“ (H 2011:207).
Skilaboð þeirra Bjarts og Ástu hvors til annars í síðara hluta verksins eru
endalaust yfirvarp og tvískinnungur, brynjur gegn sjálfum sér, flótti og sálar-
stríð, allt andstætt og mótsett sjálfu sér (H 2011:604, 611–613, 662–666, 705)
Af öðru tilefni orðar skáldið leikinn þannig: „Tvær samstæðar andstæður,
hinar eilífu andstæður í mannsmynd …“ (H 2011:411). Og köld er sú mót-
setning að Ástu er nauðgað í kafla sem ber heitið „Óskastundin“ (H 2011:504).
Strax eftir að Bjartur hefur hrakið Ástu brott með hörðum orðum leggur
hann sig allan fram um að hjálpa gamalánni Kápu með þrílembingana
nýborna. Hlýrri og innilegri frásögu lýkur á þessum orðum: „Samúðin á
sér kanski ekki letur, en það er vonandi að einn dag verði hún sigursæl í