Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 138

138 TMM 2017 · 4
Einar Már Jónsson
Alfríið dregur
þá halann
Viðar Hreinsson: Jón lærði og náttúrur
náttúrunnar, Lesstofan 2016
Einu sinni þegar ég var ungur að árum
rakst ég á galdraskræðu í fórum föður
míns. Hún hafði verið handskrifuð og
galdrastafirnir vendilega teiknaðir,
sumar skýringarnar voru með rúnaletri,
en síðan hafði ritið margfaldast fyrir
einhvern fítonskraft. Fleiri skruddur af
sama tagi leyndust því vafalaust hér og
þar, og var þetta skuggaleg bók, þótt
ekki vissi ég til að veraldleg eða geistleg
yfirvöld létu hana til sín taka, þau virt-
ust sofa á verðinum. En hvað um það, ég
sökkti mér niður í forneskjuna, teiknaði
upp þá characteres sem mér virtust
vænlegastir og athugaði hvernig þeim
ætti að beita; voru þetta ægishjálmar,
Salómons innsigli og annað eiusdem
farinae. Einn þeirra sýndist mér sérlega
nytsamur, það var huliðshjálmur sem
gerði menn ósýnilega, hann átti að rista
á eik og bera í handarkrikanum. En ég
fann hvergi neinn eikarbút né annað
enn torfengnara sem til galdranna
þurfti, af því tagi sem lesendur Íslands-
klukkunnar kannast við og því mistók-
ust tilraunir mínar til að verða ósýnileg-
ur í það skipti. En ég gaf ekki upp alla
von um að það myndi takast með tíð og
tíma.
Frá þessu segi ég nú til að sýna að Jón
lærði Guðmundsson hefur mér löngum
þótt maður að mínu skapi, og því finnst
mér mikið fagnaðarefni að nú skuli loks
vera komin út ítarleg æfisaga hans,
skrifuð af Viðari Hreinssyni, þar sem
alls kyns heimildir eru notaðar og
saman dregið allt sem um hann er hægt
að vita. Það er allmikið, meira en maður
gæti ætlað, þótt í því séu gloppur á köfl-
um. En bókin er samt meira en bein
æfisaga Jóns lærða, höfundur leitast
einnig við að staðsetja hann í andlegri
veröld síns tíma, og horfir þá vítt yfir,
allt til Aristótelesar í fornöld, Eríugena
við hirð Karlamagnúsar, Spinoza í suðri
og Mikka refs í samtímanum, svo ekki
sé minnst á stjörnuspá Vikunnar.
Þetta breiða sjónarhorn er nauðsyn-
legt. Jón lærði, sem samtímamaður kall-
aði „Pliníus Íslands“, var vissulega snill-
ingur; á okkar tímum hefði hann senni-
legast verið Nóbelsverðlaunahafi, þótt
erfitt sé að segja hvort það hefði verið í
eðlisfræði eða læknisfræði. Kannske
hefði hann stuðlað að breytingum á
grundvallarforsendum vísindanna, eins
og vísindamenn 17. aldar. En þrátt fyrir
það hefur hann löngum haft á sér illt
orð í sögunni, hann er kenndur við
hjátrú, kukl, trúgirni og alls kyns barna-
skap. Menn benda á hann sem dæmi um
menntunarleysi og fáfræði almennings
og ýktan fulltrúa tímans áður en ljós
vísindanna tók að skína. En út af fyrir
sig er þessi orðstír merkilegra fyrirbæri
en menn gera sér grein fyrir og eru á
honum ýmsar hliðar.
Óréttlætið sem honum hefur yfirleitt
verið sýnt stafar af verulegu leyti af því
að hann var uppi á miklum umskipta-
tímum, menn dæma náttúrufræði hans,
sem tilheyrir vissum tíma í menningar-
sögu Evrópu, út frá sjónarmiðum þess
tíma sem síðan tók við, út frá sjónar-
U m s a g n i r u m b æ k u r