Hugur - 01.01.2018, Side 35

Til varnar hugsmíðahyggju 35
Sage handbook of qualitative research lýsa Yvonna S. Lincoln, Susan A. Lynham
og Egon G. Guba hugsmíðahyggju sem frumspekilegri og þekkingarfræðilegri
kenningu sem styður afstæðishyggju um allan sannleika og felur í sér að öll þekk-
ing sé huglæg.11
Flestir höfundar nýlegra rita um heimspekilegar undirstöður eigindlegra rann-
sókna styðja afstæðishyggju og hafna því að til sé hlutlægur veruleiki og hlut læg
þekk ing á honum. Frá þessu eru þó undantekningar eins og til dæmis Steven
Eric Krauss, Martyn Hammersley, Joseph A. Maxwell og Tomas Pernecky. Þess ir
fjór menningar eru á einu máli um að afstæðishyggja sé ríkjandi í skrifum um
rann sóknaraðferðir af þessu tagi. Maxwell talar fyrir munn þeirra allra þegar hann
segir að „það sjónarmið sé ríkjandi í skrifum um efnið að eigindlegar rannsóknir
krefjist verufræði og þekkingarfræði, sem innifelur í senn hugsmíðahyggju og
afstæðishyggju um allan veruleika, og kveður á um að raunveruleikinn sé félagsleg
hugsmíð og eigi sér enga tilveru þar fyrir utan“.12 Gegn þessari afstæðishyggju
tefla Krauss, Hammersley og Maxwell fram gagnrýninni hluthyggju (e. critical
realism) og rökstyðja þá skoðun að fólki, sem vinnur að eigindlegum rannsóknum,
sé best að gera ráð fyrir að veruleikinn sé til óháð því hvað fólk hugsar.13 Pernecky
lætur sér hins vegar duga að greina og gagnrýna ólíkar kenningar um heimspeki-
legar undirstöður eigindlegra rannsókna, án þess að gera upp á milli þeirra. Hann
rökstyður þó að slíkar rannsóknaraðferðir geti átt samleið með margs konar frum-
speki, þar á meðal vísindalegri hluthyggju (e. scientific realism), og að það geti vel
farið saman að beita slíkum aðferðum og leita hlutlægrar þekkingar.14
Rökin sem talsmenn gagnrýninnar hluthyggju færa gegn afstæðishyggju nú um
stundir eru sum tilbrigði við gömul stef. Allt frá tímum Platons hafa heimspek-
ingar bent á að þeir sem halda fram afstæðishyggju um alla þekkingu falli sjálfir
á eigin bragði, því samkvæmt því sem þeir segja er vitneskjan um að öll vitneskja
sé afstæð, líka afstæð. Ben Kotzee ræðir þessar ógöngur allrar afstæðishyggju.15
Hann bendir á að þeir sem halda fram menningarlegri afstæðishyggju, af því tagi
sem mest ber á í félagsvísindum og hugvísindum, segi í öðru orðinu að það sem er
satt innan einnar menningar sé ósatt í öðrum menningarheimum, en geri svo ráð
fyrir því, í hinu orðinu, að til séu hlutlæg sannindi um hvernig mannkynið skiptist
í ólíka menningarheima og hvað sé satt og ósatt innan þeirra.16
11 Lincoln, Lynham og Guba 2011: 100.
12 Maxwell 2012: viii.
13 Krauss 2005, Hammersley 2008, Maxwell 2012.
14 Pernecky 2016.
15 Kotzee 2010: 181.
16 Afstæðishyggja er ekki eina heimspekilega viðundrið sem finna má í ritum um eigindlegar að-
ferðir. Önnur furðukenning, sem kemur afar víða fyrir, er á þá leið að pósitífismi (e. positivism) sé
afbrigði af barnalegri hluthyggju (e. naïve realism), þ.e. verufræði sem gerir ráð fyrir að heimurinn
sé í sínu innsta eðli eins og fólki sýnist hann vera. Fullyrðingar í þá veru má til dæmis finna hjá
Taylor og Bogdan (1998), Lincoln, Lynham og Guba (2011) og Howell (2012). Howell kallar
hugmyndir pósitífista um veruleikann til dæmis barnalega hluthyggju án fyrirvara og án vísana í
eitt einasta rit eftir heimspekinga sem hafa sjálfir kallað sig pósitífista (sjá Howell 2012: 41). Joel
Michell (2003) og Maxwell (2012) fjalla um þetta og sýna fram á að í fjölda rita um eigindlegar
aðferðir eru pósitífistum eignaðar skoðanir sem eru afar ólíkar þeirri heimspeki sem Auguste
Comte og Ernst Mach héldu fram á nítjándu öld og Carl Hempel og Rudolf Carnap á fyrri hluta
þeirrar tuttugustu. Um þetta segir Michell (2003: 17): „Þegar talsmenn eigindlegrar aðferðafræði
Hugur 2018meðoverride.indd 35 24-Jul-18 12:21:22