Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 40

40 Atli Harðarson
heimur okkar, það sem birtist væri eini veruleikinn, og hvernig það birtist ylti á
hugtökum okkar, hugmyndum og menningu sem væru afsprengi sögu og siðar.
Það sem segir um breytilegan sannleika, og að veruleikinn sé ekki einn heldur
margur, í ritum um eigindlegar aðferðir, virðist oftast byggjast á einhvers konar
hughyggju eða kenningum í þá veru að hugurinn móti heiminn. Afstæðishyggjan
og hughyggjan ganga þarna hönd í hönd. Mér finnst þó rétt að vara við því að
slá þessu tvennu saman, enda voru þeir þættir í heimspeki Kants, sem mynduðu
uppistöðuna í hughyggju nítjándu aldar, spunnir til þess að forðast afstæðishyggju
og skýra hvers vegna sami sannleikur um heim rúms og tíma gilti fyrir alla menn.
Það er sem sagt vel hægt að aðhyllast hughyggju án þess að fallast á afstæðis-
hyggju um allan sannleika. Hughyggja er ekki andstæða hluthyggju, heldur efn-
ishyggju. Í bók sinni um sögu hughyggjunnar, sem ég vitnaði í hér að framan,
segja Dunham, Grant og Watson að þeir, sem líta svo á að hughyggja útiloki
að til sé hlutlægur sannleikur og hlutlægur veruleiki, gefi sér, að ástæðulausu, að
það sem hughyggjumenn kalla veruleika sé ekki alvöru veruleiki. Margar útgáfur
hughyggju fela í sér greinargerð fyrir raunveruleika sem er til óháð því hvað eins-
tökum mönnum býr í huga. Þeir sem gera ráð fyrir tilvist guðdóms, eða andlegs
veruleika utan og ofan við mannlífið, álíta jafnvel að veruleikinn sé til óháð því
hvað gervallt mannkynið hugsar og heldur. Það eru sem sagt til margar gerðir af
hlutlægri hughyggju (e. objective idealism).27 Sú gerð sem George Berkeley boðaði
á átjándu öld kvað til að mynda á um að heimurinn væri hugsanir í huga guðs
og sannleikurinn um almættið væri til óháð því hvað fólk hugsar. Ég held að um
þetta hafi þeir Dunham, Grant og Watson lög að mæla og mér þykir líklegt að
þorri hughyggjumanna frá tímum Berkeleys og fram á síðustu öld hafi álitið að
efnishyggja væri ósönn greinargerð fyrir eðli veruleikans: Það væru hlutlæg sann-
indi að hún væri ósönn, og hún héldi áfram að vera ósönn, jafnvel þótt allt fólki
tæki upp á því að telja hana sanna.
Kjarni allrar hughyggju er að hugurinn og hugsunin séu hinn hinsti veruleiki
og efnisheimurinn sé afsprengi hugsunar. Af þessum kjarna leiðir hvorki afstæð-
ishyggju né að sannleikurinn um heiminn velti á því hvernig menn halda að hann
sé. Þótt ekki séu allir hughyggjumenn hallir undir afstæðishyggju, virðast þeir
sem boða afstæðishyggju um allan sannleika að jafnaði hallir undir hughyggju.
Þeir sem álíta að veruleikinn sé hugarburður, og að efnishlutir séu það sem þeir
eru vegna einhvers sem fólk hugsar eða segir, geta tæpast álitið að efnið sé til óháð
hugsuninni.
Ég veit ekki um nein rök sem skera úr um það hvort hugsun af einhverju tagi
kom á undan efnisheiminum eða hvort hugurinn er aðeins til vegna einhvers
sem gerist í efniskenndum líkama. Ég þykist hins vegar vita að sú hughyggja,
sem mest hefur borið á frá tímum Kants, var upphaflega leidd af forsendum sem
standast ekki. Hún varð til vegna þess að á átjándu öld héldu lærðir menn sig
hafa óhagganlega vissu um ýmsa grundvallareiginleika efnisheimsins, þar á meðal
um rúmfræði sem gilti um allan geiminn. Af þessu leiðir ekki að hughyggja sé
27 Dunham, Grant og Watson 2014: 26.
Hugur 2018meðoverride.indd 40 24-Jul-18 12:21:22