Hugur - 01.01.2018, Side 47

Til varnar hugsmíðahyggju 47
Maxwell og Hammersley halda báðir fram brigðhyggju um þekkingu (e.
fallibilism) og telja að vísindalegar kenningar og greinargerðir fyrir veruleikan-
um verði aldrei hafnar yfir efa og grun, heldur séu þær sífellt til endurskoðunar.
Þetta viðhorf þeirra er í góðu samræmi við það sem segir í kaflanum um vísinda-
lega hluthyggju í The Stanford encyclopedia of philosophy, að hluthyggjumenn um
veruleikann aðhyllist yfirleitt brigðhyggju um þekkingu.44 Í þessum sama kafla
eru einnig færð rök fyrir því að hugsmíðahyggja um þekkingu, og viðurkenning
á því að þekking manna mótist af samfélagsháttum þeirra, samræmist því vel að
náttúrulegur veruleiki sé til óháð því hvað menn hugsa og segja.
Eins og ég gerði grein fyrir í inngangi afneita fjölmargir höfundar rita um
eigindlegar rannsóknaraðferðir hlutlægum veruleika og taka afstæðishyggju fram
yfir brigðhyggju. Mig grunar að ein helsta ástæðan fyrir þessu sé að þeir eigi
erfitt með að sætta sig við óvissuna og öryggisleysið sem við blasir um leið og
það er viðurkennt að veruleikinn sem á að rannsaka eigi sér tilveru sem er óháð
kenningum, líkönum, kortum og lýsingum rannsakenda. Þetta á jafnt við hvort
sem rannsóknarefnið er náttúrufyrirbæri eða eitthvað í samfélaginu. Þótt félags-
legur veruleiki sé hugsmíð, og þar með háður því hvernig fólk hugsar og talar og
hverju það tekur mark á, er hann að mestu leyti óháður því sem fræðimenn segja
og skrifa. Peningar og landamæri eru það sem þau eru, vegna huglægrar afstöðu
þorra fólks, en ekki vegna þess sem hagfræðingar eða landfræðingar hafa við hana
að bæta.
Tal um sköpun og framleiðslu á þekkingu, þar sem vísindum er líkt við einhvers
konar iðnað, virðist ýta undir óttann við óvissuna og vinna gegn því að brigð-
hyggja falli mönnum vel í geð. Ef litið er á vísindi og rannsóknir sem framleiðslu
á þekkingu, fremur en sem samræðu, ferðalag eða ævintýri, er stutt í að halda
að þekking, sem er vafa undirorpin, sé svikin vara. Ef menn vilja endilega líkja
rannsóknum við iðnað, þá er viðbúið að þeim líki heldur illa við þekkingarfræði,
sem neyðir þá til að samþykkja að þeir geti sjaldan eða aldrei verið vissir um að
þeim hafi í raun tekist að framleiða þekkingu: Að það sem þeir telja sig hafa
uppgötvað sé í raun aðeins tilgátur sem ef til vill eigi eftir að reynast ósannar.
Þeim finnst þá kannski skárra að munstra sæmdarheitið „þekking“, án fyrirvara,
á allar afurðir rannsakenda, þótt það sem einn fræðimaðurinn segir sé beinlínis í
mótsögn við það sem annar fræðimaður lætur frá sér fara – og þar með er fallist á
afstæðishyggju – að það sem er satt fyrir einn sé ósatt fyrir annan.
Hugsmíðahyggja um þekkingu, af því tagi sem Hammersley og Maxwell halda
fram, byggist á þeim sannindum að þekking okkar er smíðuð úr hugtökum,
yrðingum, líkönum og kenningum sem eru afsprengi sögu og siðar. Þegar við
gerum grein fyrir því hvað við vitum, eða teljum okkur vita, þá notum við hugtök
sem hafa mótast af hefð og eru jafnvel búin til með ákvörðunum og yfirlýsingum,
eins og til dæmis metrakerfið er. Þetta gildir almennt og yfirleitt, hvort sem þekk-
ingin fjallar um náttúruna eða samfélagið. Kort sem sýnir ár og læki og önnur
náttúrufyrirbæri byggist jafnt á venjum kortagerðarmanna eins og kort sem sýnir
44 Chakravartty 2016.
Hugur 2018meðoverride.indd 47 24-Jul-18 12:21:23