Hugur - 01.01.2018, Page 66

66 Stefán Snævarr
engan mælikvarða á reglubeitingu (köllum túlkun þeirra á einkamálsrökunum
„rökræðutúlkunina“14). Hafi ég skilið þá félaga rétt, þá hlýtur hið sama að gilda
um siðferðilegar reglur. Möguleg rökræða sé forsenda þess að þeim sé hægt að
beita rétt. Einkasiðferði sem enginn getur skilið nema ein persóna er samkvæmt
þessu röklega útilokað.
Hvort sem þessi túlkun mín á hugsun Apels og Habermas er rétt eður ei, þá er
víst að málspeki J.L. Austins hefur haft mikil áhrif á þá. Hún er að mörgu leyti
skyld síðspeki Wittgensteins (einkamálsrökin eru þættir í þeirri speki). Megin-
þáttur hennar er málgjörðarspekin. Samkvæmt henni er málgjörð það að fremja
athöfn með því að segja eitthvað eða nota málið með öðrum hætti. Ég get t.d.
framið þá athöfn að gefa loforð með því að segja: „Ég lofa því að koma á morgun.“
Hið sama gildir um raunhæfingar, ef ég segi í fúlustu alvöru: „Ég staðhæfi að
tunglið sé í 300.000 kílómetra fjarlægð frá jörðu“, þá frem ég þá athöfn að stað-
hæfa eitthvað. Þessi tvö dæmi eru líka dæmi um staðalmálgjörðir, þær hafa bæði
staðhæfingarþátt (e. propositional part) og gjörðarþátt (e. performative part). Lof-
orðið hefur staðhæfingarþáttinn „ég mun koma á morgun“; gjörðarþátturinn er
„ég lofa“. Gjörðarþátturinn í málgjörðinni um mánann er „ég staðhæfi að“. Slíkur
þáttur sýnir hvers konar athöfn málgjörðin er.
Hvernig arta sig málgjörðir sem ekki eru staðalmálgjörðir? Að hrópa „bravó“
er ekki að fremja staðalmálgjörð, í henni er undirskilin staðalmálgjörð á borð við
„ég hrópa „bravó“ fyrir Jóni“. Ég frem þá athöfn að hylla Jón. Hvers vegna er
staðalmálgjörð undirskilin? Vegna þess að án þess er engin leið að ákvarða hvað
mælandi á við með „bravó“. Er hann að gefa dæmi um upphrópun? Sé svo, þá
er eftirfarandi staðalmálgjörð undirskilin: „Ég staðhæfi að „bravó“ sé dæmi um
upphrópun.“ Eða er hann kannski að hylla einhvern?
Sérhver málgjörð samanstendur af tveimur athöfnum, segðinni (e. locutionary
act) og talfólginni athöfn (e. illocutionary act). Segðin er einfaldlega það sem við
segjum eða skrifum, ég segi t.d.: „Ég sá björn í skóginum.“ Aðstæður mínar og
ætlanir (e. intentions) ráða því hvaða talfólgna athöfn býr í segðinni. Ég gæti hafa
notað segðina til að vara við birninum, þá er talfólgna athöfnin það sem við köll-
um „aðvörun“. Sé ég bjarnafræðingur, sem telja á birni landsins, kann talfólgna
athöfnin að hafa verið staðhæfing. Í ofanálag gæti málgjörð mín haft talvaldandi
áhrif (e. perlocutionary effect), til að mynda valdið ofsahræðslu meðal fólks. Eða
aukið orðstír minn sem bjarnafræðings. Ég gæti hafa reynt að ná talvaldandi
áhrifum með því ljúga um björninn. Ætlun mín var kannski sú að hrekja fólk úr
skóginum svo ég gæti keypt hann fyrir slikk.
Þegar við fremjum málgjörðir tökum við á okkur ýmsar skuldbindingar, „skuld-
14 Apel 1973a: 330–357, Apel 1973c: 59–60, Apel 1980: 39–56. Wittgenstein skrifar lítið um það hvern-
ig mælendur geti tekið afstöðu til málbeitingar hver annars. Hann hefur tæpast lagt mikla áherslu
á rökræður sem tæki til að ákvarða réttmæti málbeitingar. Líkast til hefði hann fremur talið að
menn geti sýnt rétta reglubeitingu með atferli og með því að fá menn til að sjá fyrirbæri er varða
reglubeitingu sem eitthvað tiltekið, rétt eins og hægt er að fá menn til að sjá hérandarmynd sem
mynd af héra (t.d. Wittgenstein 1958: 31 (§66), 82 (§206–207), 193 (xl)). En hann kann að hafa
vanmetið þátt rökræðunnar. Einkamálsrökin eru ekki auðskilin og mýgrútur mismunandi túlkana
á þeim. Til dæmis túlkar Saul Kripke þau frá sjónarhóli rök- og stærðfræði; túlkun Stanleys
Cavell er tilvistarleg. Kripke 1982, Cavell 1979: 343–354 og víðar.
Hugur 2018meðoverride.indd 66 24-Jul-18 12:21:24