Hugur - 01.01.2018, Side 69

Hin póetíska rökræðusiðfræði 69
hafi vald til að ráða mælendaskrá o.s.frv. Við hljótum að gera ráð fyrir því að við
og viðmælendur okkar séum ekki vélmenni sem bara bregðast við málrænu áreiti
heldur fólk sem geti tekið afstöðu til þess sem sagt er og skilið merkingu þess.
Samt eru litlar líkur á því að við séum algerlega sjálfráða, sennilega erum við að
miklu leyti afurð erfða og umhverfis.
Þetta þýðir að þegar við ræðum saman „ídealíserum“ við okkur sjálf og viðmæl-
endur okkar, þ.e. hegðum okkur eins og við og þeir séum sjálfráðari og jafnstæðari
en við kannski erum í reynd. Við getum ekki rætt saman nema við gerum ráð
fyrir kjörræðustöðu en um leið er hinn napri veruleiki allur annar: Þátttakendur
í samræðum eru alls ekki á allan hátt sjálfráða og yfirleitt hafa sumir meiri völd
en aðrir. Margir hafa reynslu af því að fólk með sterkan persónuleika setji í reynd
mælendaskrá í samtölum við aðra. Sama gildir um frægðarmenn og valdamikla
einstaklinga. En til að skilja hvers vegna kjörræðustaðan er byggð inn í venjulegar
samræður skulum við hugsa okkur hvernig ástandið væri ef svo væri alls ekki. Þá
myndum við kannski einvörðungu skýra kerfisbundið málgjörðir okkar sjálfra og
annarra með tilvísun til orsaka.20 Segi Gunna: „Konur eru kúgaðar“, þá svarar
kannski Jón með orsakaskýringu á staðhæfingu hennar: „Iss, þú segir þetta bara
vegna þess að þú ert komin á breytingaraldurinn.“ Jón myndi svo skýra eigin
staðhæfingu með því að hann væri árásargjarn í eðli sínu o.s.frv. Sjá má að ef
menn orsakaskýrðu málgjörðir með svo kerfisbundnum hætti, myndu samræður
og boðskipti ekki verða langlíf. Eða breytast svo mjög að áhöld yrðu um hvort
rétt væri að nota hugtökin samræður og boðskipti um þetta atferli. Ekki yrðu þau
heldur langlíf ef sérhver samræða artaði sig þannig að valdsmenn réðu algerlega
mælendaskrá og gætu refsað þeim sem væru ósammála þeim. Eða menn héldu
að allir viðmælendur þeirra væru aldrei einlægir o.s.frv. Ef menn væru að jafnaði
ósannsöglir er erfitt að sjá hvernig samræður og boðskipti (og þar með mennskan)
gætu lifað. Gerum ráð fyrir því að flestir menn ljúgi á allan tiltækan máta, ekki
bara með því að neita því sem þeir innst inni játa. Hugsum okkur að Gunni
sé nýkominn frá Ósló. Aðspurður léti hann sér ekki nægja að segjast ekki vera
nýkominn frá Ósló, heldur svaraði hann til dæmis með því að segja: „Nei, ég var
í Kúala Lúmpúr.“ Eða: „Nei, ég hef aldrei komið út fyrir landsteinana.“21 Verði
lygar að almennri reglu mun lítið verða að marka það sem menn segja og þá er
vandséð hvaða tilgangi samræður og boðskipti þjóni. Menn verða því að jafnaði
að fylgja heilindaboðorðinu „vertu sannsögull“ ef samræður og boðskipti eiga að
vera möguleg.
Habermas útilokar ósannsögli sem grundvöll samræðna, sannsöglin hlýtur þá
að vera grundvallandi fyrir samræður. Með því að beita útilokunaraðferð reyndi
Habermas að sanna að kjörræðustaðan verði að virka sem innbyggður þáttur í
samtölum (í kjörræðustöðu eru menn algerlega einlægir). Hún er draumsjón sem
við verðum í reynd að gera ráð fyrir að geti ræst þótt við séum ekki endilega með-
vituð um það. Hugmyndin um kjörræðustöðu er stjórnhugmynd (þ. regulative
Idee). Hugmynd sem rétt er að reyna að raungera þótt útilokað sé að það takist að
20 Séu menn sjálfráða, þá er viljinn frjáls og tómt mál að skýra gerðir þeirra með tilvísun til orsaka.
21 Það sem hér segir um lygar er tilraun mín til að efla kenninguna um heilindakröfu rökum.
Hugur 2018meðoverride.indd 69 24-Jul-18 12:21:24