Hugur - 01.01.2018, Page 70

70 Stefán Snævarr
fullu. Við reynum í reynd að raungera hana með því einu að ræða við aðra, hvort
sem okkur líkar betur eða verr.22
Það fylgir sögunni að Habermas dró síðar til baka kenninguna um kjörræðu-
stöðu. Hann segir nú að það nægi að greina meginforsendur rökræðuvirkni og
sýna fram á að menn geti ekki hafnað vissum boðum og samt haldið áfram að
stunda raunverulega rökræðu. Menn geti t.d. ekki stundað alvöru rökræðu ef þeir
hunsa heilindakröfuna og koma í veg fyrir að þátttakendur í rökræðunni hafi
jafna möguleika til að láta ljós sitt skína. Við þetta bætir Habermas að engan
veginn sé gefið að reglur rökræðu séu jafnframt reglur fyrir breytni af öðru tagi,
t.a.m. siðferðilega breytni eða háttsemi í fyrirmyndarsamfélagi (kjörræðustöðu).23
Með þessu gefur Habermas í skyn að hann hafi gefist upp á hugmyndinni um að
væntingar um samfélagslega útópíu séu byggðar inn í boðskiptin í líki kjörræðu-
stöðu. Hann sagði á sínum yngri árum að væri slík útópía möguleg, þá myndi hún
raungerast sem samfélag sjálfráða og jafnrétthárra einstaklinga.24
Víkjum aftur að meginrökræðuhugtaki Habermas. Þegar hann notar þýska
orðið „Diskurs“ á hann við hreinræktaða, næstum fullkomna rökræðu. Þess
vegna þýði ég „Diskurs“ sem „meginrökræðu“ til aðgreiningar frá venjulegri, jarð-
bundinni rökræðu. Slík meginrökræða á sér stað við kringumstæður sem bera
keim af kjörræðustöðu en er gagnstætt henni hugsanlega framkvæmanleg þótt
illframkvæmanleg sé. Þátttakendurnir hafa allir sömu möguleika á að leggja orð
í belg, allir hafa jafngóðan aðgang að öllum upplýsingum sem máli skipta fyrir
meginrökræðuna. Þeir hafa nógan tíma til að kynna sér málin og ræða þau fram
og til baka, frá öllum mögulegum sjónarhornum. Menn eru fyllilega málefnaleg-
ir, enginn stundar kappræðu eða valdsorðaskak. Það þýðir að menn reyna ekki
að klekkja á hver öðrum með kappræðubrögðum eða valdsmannslegri orðræðu.
Dæmi um slíka orðræðu er „rökræða“ þar sem sumir þátttakendur skilgreina við-
mælendur sína sem minnipokamenn vegna hörundslitar eða kynferðis. Þeir fara
í manninn, ekki rökin, beita „ad hominem rökum“. Þátttakendur í meginrök-
ræðunni eru hvorki kúgaðir né þrúgaðir. Nánar tiltekið eru þeir hvorki hamlaðir
af ytri né innri orsökum. Ytri orsakir geta verið skortur á valdi eða bág efnahags-
staða. Sem dæmi um innri orsök má nefna þrælslund sem stafar af uppeldi eða
ríkjandi viðhorfum í samfélaginu. Þýlynt fólk getur ekki tekið þátt í rökræðum á
jafnréttisgrundvelli, það hefur hneigð til að beygja sig fyrir valdamiklum viðmæl-
endum. Eða láta blekkjast af þeim sem kunna að nota málið til að forfæra aðra.
Vart eru miklar líkur á því að menn verði almennt alfrjálsir undan oki innri og
ytri orsaka og því litlar líkur á því að meginrökræða geti átt sér stað, enda er hún
eitthvað sem við vísum óbeint til sem viðmiðs og markmiðs í samræðum okkar.
Og í hugsun líka, því hugsun er í reynd innri samræða, segir Habermas. Rétt eins
og þátttakendur í samræðu geta ekki hlutgert sjálfa sig og aðra algerlega með til-
vísun til orsakaskýringa, get ég ekki hlutgert hugsun mína alfarið fyrir tilstuðlan
slíkra skýringa og lendi fyrir vikið í miklum röklegum vandræðum. Hugsi ég:
22 Til dæmis Habermas 1982: 235.
23 Habermas 2005: 88–90. Sjá einnig Habermas 1983: 96.
24 Habermas 1968: 146–168.
Hugur 2018meðoverride.indd 70 24-Jul-18 12:21:24