Hugur - 01.01.2018, Side 71

Hin póetíska rökræðusiðfræði 71
„Gott væri nú að fá sér kaffi“, þá hlutgeri ég þá hugsun með því að hugsa eitthvað
í líkingu við: „Mér finnst gott að fá mér kaffi af því að ég hef ákveðna gerð gena
og er alinn upp í tilteknu samfélagi.“ Aftur verð ég að skýra þá hugsun og svo
koll af kolli til eilífðar. Mér er ekki kleift að hugsa til eilífðar svo einhvern tímann
verð ég að hætta og síðasta hugsunin í keðjunni er þá óhlutgerð, ekki skýrð með
tilvísun til orsaka. Ég neyðist með öðrum orðum til að viðurkenna að hugsun mín
sé a.m.k. að einhverju leyti frjáls með svipuðum hætti og ég verð að viðurkenna að
viðmælendur mínir séu a.m.k. að vissu marki sjálfráða.25
Habermas greindi milli fræðilegrar og virkrar meginrökræðu (þ. praktischer
Dis k urs).26 Í fræðilegum meginrökræðum ræðum við um sanngildi staðhæfinga,
skólabókardæmi um meginrökræðu er vísindaleg rökræða. Í virkum meginrök-
ræðum er meðal annars réttmæti siðaboða til umræðu. En meginrökræður eiga
einungis við þegar sannleikskröfur eða siðferðislegar réttmætiskröfur eru dregnar
í efa. Þá verður að ræða sannleiksgildi staðhæfinganna í fræðilegri meginrökræðu
og réttmætiskröfur í siðferðilegri meginrökræðu. Allar málgjörðir vísa óbeint til
meginrökræðna, því ekki er hægt að staðhæfa neitt af viti nema sá möguleiki
sé fyrir hendi að staðhæfinguna megi ræða í fræðilegri meginrökræðu. Í slíkri
rökræðu leika staðhæfur meginhlutverk, í virkri meginrökræðu sú gerð málgjörða
sem kalla má „regluhæfu“ (þ. Regulative Sprechakt).27 Í slíkum málgjörðum eru
reglur og boðorð í brennidepli, rætt er um hvernig menn eigi að hegða sér, ekki
hvernig þeir breyta í reynd. Ekki er hægt að nota regluhæfur nema röklega mögu-
legt sé að ræða þær í virkum meginrökræðum. Einnig getur málgjörð ekki talist
regluhæfa nema hægt sé að rökstyðja með gildum rökum að svo sé. Þannig hafa
málgjörðir og þar með tungumálið skynsamlegan grundvöll, málgjörðir eru í eðli
sínu rökstyðjanlegar og fallvaltar. Þetta gildir um boðskipti almennt þar eð jafnvel
líkamstjáning er málgjörðarkyns. Hið sama gildir um hugsun, hún er líka af mál-
gjörðartagi þar eð hún er að miklu leyti innra samtal, eins og áður segir.
Hér sjáum við líka kjarna mannúðarmálfræðinnar. Samræður og boðskipti
myndu ekki komast á koppinn ef menn virtu ekki að jafnaði jafnstöðu þátttak-
enda, rétt þeirra til að leggja orð í belg, sjálfræði þeirra og heilindi. Samræður og
boðskipti vísa til ástands þar sem engin kúgun, blekking eða ofbeldi á sér stað.
Þau vísa til samræðna sem eru lausar við valdsorðaskak. Hugmyndin um mann-
úð eru því byggðar inn í tungumálið. Mannstefnan og siðferðið renna undan
tungurótum vorum.
Rökræðusiðfræðin
Með þetta veganesti lagði Habermas af stað í siðfræði-leiðangur á árunum upp
úr 1980. Hann mætti Karl-Otto Apel á miðri leið en sá síðarnefndi lagði grund-
völl að rökræðusiðfræði 10–15 árum fyrr.28 Apel vegur að sjálfdæmishyggju um
25 T.d. Apel 1973b: 358–435.
26 Habermas 1981: 39.
27 Habermas 1981: 414 og víðar.
28 Hann kynnti rökræðusiðfræðina til sögunnar í Apel 1973b: 358–435. Og þróaði hana áfram, t.d. í
Hugur 2018meðoverride.indd 71 24-Jul-18 12:21:24