Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 74

74 Stefán Snævarr
er náttúrulega ekki framkvæmanlegt enda er hið fullkomna boðskiptasamfélag
draumsjón. Samt er hún sumpart raunhæf, því hún er byggð inn í boðskipti okkar,
samanber það sem áður segir um Habermas. Raunhæf draumsjón.
Apel reynir að fanga æðimargt í boðskiptanet sitt: Alla málræna tjáningu og
alla tjáningu sem klæða má í orð má telja hluta af mögulegri rökfærslu. Hrópi
einhver „bravó“, verður að vera hægt rökstyðja að hann hafi í raun og veru verið
að fagna einhverju eða einfaldlega verið að leika sér með orð og upphrópanir. Það
verður að vera hægt að rökstyðja að það sem hann kann að hafa fagna sé í raun og
veru til og eigi skilið að vera fagnað. Svipað gildir um meðvitaða líkamstjáningu,
til dæmis ef einhver ullar á forsætisráðherrann. Mannlegum þörfum er miðlað
með aðstoð menningarinnar, sumar þeirra eru ótvírætt sköpunarverk samfélags-
ins. Margar slíkar þarfir eru í reynd kröfur og krafa stendur þá og því aðeins
undir nafni að hægt sé að rökræða réttmæti hennar.33 Þannig tengjast mannlegar
þarfir boðskiptasamfélaginu góða. Og sá sem rökræðir hlýtur að virða í reynd allar
mögulegar kröfur og þar með þarfir, svo fremi hægt sé að réttlæta þær með rökum.
Málnotkun í venjulegri rökræðu er röklega frumræn miðað við aðra málnotk-
unarmáta eða aðra tjáningarhætti (þegar ég tala um Apel, tala ég um rökræðu í
hversdagsskilningi orðsins, ekki í merkingunni „meginrökræða“). Rökræðan er
byggð inn í alla málleiki sem yfir-stofnun. Ekki er svo að skilja að siðaboð séu
endilega boðorð rökræðu heldur að rökræðan virkar eins og dómstóll fyrir breytni
manna. Hugsun okkur mann sem tekur ákvörðun um að breyta með tilteknum
hætti og ákvörðunina tekur hann í eigin hugarfylgsnum án þess að ráðfæra sig
við aðra. Aðeins í raunverulegri eða mögulegri rökræðu er hægt að komast að því
hvort ákvörðunin standi undir nafni, sé raunveruleg ákvörðun um að gera eitthvað
tiltekið. Einungis í slíkri rökræðu er hægt að ákvarða hvort ákvörðun mannsins
falli undir einhverja reglu, að því gefnu að athöfn sé reglubundið atferli. Að fylgja
reglu er virkni sem verður að vera hægt að réttlæta og gagnrýna í rökræðu, án
hennar er ekki hægt að fylgja reglu og þar af leiðandi ekki hægt að fremja athafn-
ir. Þetta leiðir af einkamálsrökum Wittgensteins eins og Apel skilur þau. Sama
gildir um þá skoðun Apels að sjálfsskilningur hafi boðorð boðskipta að forsendu.
Reyni maður að skilja sjálfan sig með því að horfa inn í launkofa hjarta síns, þá
er sá mögulegi skilningur ekki marktækur nema aðrir geti gengið úr skugga um
það í almennri rökræðu. Sú rökræða er náttúrulega seld undir boðskipta-boð-
orðin. Ekki nóg með það, rétt eins og Habermas telur Apel hugsunina vera innra
samtal og því selda undir áðurnefnd boðorð. Habermas segir að sjálfið sé skapað
af raunverulegum og mögulegum boðskiptaathöfnum, hugsanir okkar sjálfra eru
meðal þeirra. Innblásinn af ameríska pragmatistanum George Herbert Mead
staðhæfir Habermas að sjálfið sé innhverfing boðskipta. Félagsmótun fer fram í
krafti boðskipta, t.d. senda foreldrar barni einatt neikvæð boð ef það gerir eitt-
hvað rangt. Smám saman innhverfir barnið þessi neikvæðu viðbrögð og mótast af
þeim. Án félagsmótunar verður maðurinn ómælandi dýr án einstaklingseðlis. Hin
svonefndu úlfabörn, sem vaxið hafa úr grasi meðal dýra, eru sjálf ómálga dýr, án
33 Sagt með öðrum hætti: K er þá og því aðeins réttnefnd „krafa“ að hægt sé að rökræða réttmæti K.
Hugur 2018meðoverride.indd 74 24-Jul-18 12:21:24