Saga - 2021, Blaðsíða 124

fyrr með að „kjósa með fótunum“ og yfirgefa sveitirnar. Vaxandi
útgáfa þjóðmálablaða, bóka og tímarita beindi nýjum viðhorfum til
almennings og blöðin sköpuðu vettvang til opinberra skoðanaskipta
sem ekki voru lengur einokuð af þeim hæst settu í samfélaginu.
Opinberar deilur háttsettra manna áttu ríkan þátt í að grafa undan
trausti á valdhöfum. Þær ásamt samdrætti veraldlegra áhrifa presta-
stéttarinnar áttu veigamikinn þátt í að draga úr virðingu almenn -
ings fyrir táknrænu valdi yfirboðara en hvort tveggja voru meðal
helstu máttarstoða dyggðasamfélagsins.
Skrif Jóns Bjarnasonar, Ólafs Ólafssonar og Bjarna Jónssonar sem
og bréfin og dagbækurnar sem hér var vitnað til bera í sér vitnis-
burði um breytta samfélagsgerð og undanhald dyggðasamfélagsins
— samfélag sem stóð á tímamótum í siðferðislegum efnum sem og
á flestum sviðum þjóðlífsins. Skrif þremenninganna opinbera heildar -
hyggjuna sem var ráðandi hugsunarháttur nítjándu aldar en mætti
áskorunum frá vaxandi einstaklingshyggju undir lok aldarinnar.
Allir sáu þeir „endurreisn“ dyggðanna sem leiðina til að halda uppi
siðferði í samfélaginu og grundvöll þess að samfélagið myndi þró -
ast og dafna. Stöðu presta og húsbænda sem leiðtoga samfélagsins
og siðapostula þess yrði því að efla. Þrátt fyrir ýmsar mótsagnir í
máli þeirra og augljósa íhaldssemi, sem birtist sterkast í trú á nauð -
syn þess að viðhalda samfélagsstigveldinu og að líta til þess um
lausnir á vanda samfélagsins, enduróma skrif þeirra einnig nýrri
viðhorf. Þau birtast meðal annars í gagnrýni Ólafs á réttleysi vinnu-
kvenna og illa meðferð sem þær þyrftu að þola, ákalli Jóns um aukin
réttindi almennings og áherslu Bjarna á eflingu félagastarfs og
alþýðumenntunar. Bréfaskipti milli Skógargerðisfólks draga fram
persónulegra sjónarhorn og núning milli kynslóða þar sem fulltrúar
eldri kynslóðarinnar vildu standa vörð um grunngildi dyggðasam-
félagsins og doxa þess gagnvart efasemdum og gagnrýni hinna
yngri sem endurspeglaði breyttan tíðaranda og fleiri tækifæri í sam-
félagsgerð sem þróaðist hraðar en fyrr.
Sú gagnrýni og það andóf sem fór að verða áberandi undir lok
nítjándu aldar og beindist bæði gegn veraldlegum embættismönn -
um og prestum var ekki aðeins til marks um vaxandi sjálfstraust og
aukna þátttöku almennings í samfélaginu heldur líka merki þess að
félags- og menningarleg áhrif embættismanna fóru minnkandi. Það
hægfara og stigveldisskipta dyggðasamfélag sem valdastéttin hafði
haldið uppi var komið í vörn gagnvart búsetubreytingum, félags-
hreyfingum og einstaklingshyggju sem mótuðu hugsunarhátt yngri
hrafnkell lárusson122