Saga - 2021, Page 182

Gleiðasta linsan sýnir íslenska samfélagsgerð en í kjölfarið þrengir Hrafnkell
sjónarhornið skref fyrir skref uns hann staldrar við lýðræðisþróun á Austur -
landi á árunum 1874–1915 eins og hún birtist í fjölmiðlum, félagsstarfi og
loks lífi óbreytts sveitafólks. Helsti styrkleiki ritgerðarinnar felst einmitt í
þessu margbreytilega sjónarhorni en þar tekst doktorsefninu að draga upp
mjög ítarlega mynd af þeim tækifærum sem lýðræðisvæðing Íslands í kring-
um aldamótin 1900 bauð austurlenskum almenningi upp á, þeim leiðum
sem sveitafólk á Austurlandi gat farið til að hafa áhrif og hindrunum sem
urðu á vegi þeirra. Hér er því á ferðinni mikilvæg rannsókn sem laðar fram
dýrmæta vitneskju um samfélagshópa sem ber sjaldnast á góma í fræðileg-
um skrifum um lýðræði, lýðræðisþróun eða stjórnarfar.
Páll Björnsson hefur þegar rakið helstu drætti ritgerðarinnar svo hér
mun ég taka upp nokkur af þeim fræðilegu hugtökum og nálgunum sem
doktorsefnið styðst við í ritgerð sinni og grafast nánar fyrir um undirliggj-
andi sjónarhorn ritgerðarinnar og áhrif þess á túlkun doktorsefnisins á þeim
þjóðfélagsbreytingum sem mynda meginviðfangsefni verksins.
Almenningur og alþýða
Doktorsefnið einsetur sér að kanna möguleg áhrif almennings á þróun
íslenskra stjórnmála, lýðræðis og samfélags á rannsóknartímanum og hér
verður því hafist handa með því að velta upp spurningum um hver þessi
almenningur eða alþýða sé sem meginrannsóknarspurning ritgerðarinnar
snýst um.
Í inngangi ritgerðarinnar ritar Hrafnkell að með hugtökunum almenn-
ingur og alþýða sé vísað til meginþorra landsmanna. Hann segir að „mismikill
þegnréttur“ liggi til grundvallar notkun hans á hugtakinu en skilgreinir þó
aldrei almenning með afgerandi hætti. Hann bendir þess í stað réttilega á að
á rannsóknartímanum hafi ekki verið skýrt hver teldust til almennings og
hver ekki. Því sé ógerningur að draga greinileg mörk utan um þennan flokk
fólks (23). Það má lesa milli línanna að sú merking sem lögð er í hugtökin
almenning og alþýðu í ritgerðinni tengist skorti á fullum þegnrétti þótt
doktors efnið sé einnig meðvitað um að mikill munur var milli einstaklinga
sem töldust alþýðufólk með tilliti til auðmagns af ólíku tagi.
Þrátt fyrir að Hrafnkell geri sér grein fyrir því að almenningur og alþýða
nái yfir stóran hóp af ólíku fólki mætti mynd hans af almenningi vera blæ-
brigðaríkari. Doktorsefnið fjallar víða um aðgang almennings að ýmsum
gæðum og sviðum, svo sem menntun, fjölmiðlum og málfundum, þar sem
fólk þurfti (og þarf enn) að klífa yfir misháa þröskulda til að öðlast rödd eða
völd. Hæð þröskuldanna ákvarðaðist ekki síst af kyni og stétt og því velti
ég fyrir mér hvort það hefði gagnast doktorsefninu að útskýra nánar hvað
þetta fyrirbæri, almenningur eða alþýða, sé í hans huga og jafnframt greina
frá því hvaða sjónarmið og fræði hann styðst við í doktorsritgerðinni.
andmæli180