Saga - 2021, Qupperneq 202

þessu tagi verða gjarnan til þegar fólk nær ekki saman sökum þess að það
talar ekki sama tungumál eins og átti við um Evrópumenn og inúíta á
Grænlandi og þær verða hæglega vopn í höndum þeirra sem leita réttlæt-
ingar á áformum sínum um að leggja undir sig lönd og þjóðir. Eins og
Holberg komst að sjálfur þegar hann átti spjall við grænlenska inúítann
Pooq í Kaupmannahöfn á þriðja áratug átjándu aldar reyndist skemmra á
milli hugmyndaheims hans og „villimannsins“ en hann hugði. Upplýs inga -
maðurinn Holberg taldi grænlenska inúíta skynsama og dró ekki í efa sið -
ferðisvitund þeirra en margir upplýsingamennirnir voru á öðru máli og á
þeirri tíð sem kennd er við upplýsingu var lagður grunnur að vísindakenn-
ingum um kynþáttahyggju sem höfðu afgerandi áhrif á afstöðu Vestur -
landa búa til fólks sem hafði annan hörundslit og aðra menningu en tíðkað -
ist í samfélögum Vesturlanda. Þarna er komin ein fjöldamargra ábendinga Í
fjarska norðursins um hina margþættu og óröklegu framrás hugmyndanna
og áminning um að þekking leiðir ekki ávallt til frjálslyndis eða mannúðar.
Sumarliði skiptir umfjöllun sinni um heimildir um viðhorf til Íslendinga
og Grænlendinga í fjögur tímabil og meðal styrkleika Í fjarska norðursins er
sú alúð sem hann hefur lagt við að gera lesandanum ljósar meginlínurnar í
hugmyndasögu hvers tímabils, einkum hinna þriggja fyrstu. Þessi leiðsögn
er lesandanum gott veganesti og hjálpleg við að setja umfjöllunarefnið í
samhengi við það sem hæst bar í samtíð þeirra heimilda sem nýttar eru.
Lögð er rækt við að gera grein fyrir tæknibreytingum sem höfðu áhrif á til-
urð og miðlun efnis um Ísland og Grænland. Hins vegar eru forsendur tíma-
bilaskiptingarinnar sem beitt er ekki ávallt sannfærandi eða fyllilega ljósar.
Til dæmis eru gerð skil um 1750 „vegna þess að þá verða verulegar breyt-
ingar á umfjöllun um Ísland — miklu síður um Grænland — í kjölfar
upplýsingarinnar“ (55). En þegar lesinn er kaflinn um tímabilið 1750–1900
birtist slík breyting vart, hvorki við upphaf né endi tímaskeiðsins. Þessi hluti
tímabilaskiptingarinnar kemur því ekki að ýkja miklu gagni við að henda
reiður á efninu.
Hinar óglöggu forsendur tímabilaskiptingarinnar leiða einmitt fram
mikilvæga eiginleika heimildanna sem höfundur Í fjarska norðursins byggir
verk sitt á og aðferðarinnar sem hann beitir við túlkun þeirra. Vissulega bera
miðaldaheimildir þess vott að þær urðu til á tímum þegar ný þekking var
tortryggð en kapp lagt á að styðjast við sagnahefð og mæta kröfum hennar.
Sumarliði dregur skilmerkilega fram ýmis dæmi um áhrif sagnaminna um
helg og óspillt eyðilönd á goðsögulegar miðaldafrásagnir af Íslandi og
Grænlandi og hann gerir grein fyrir vitnisburðum í frásögnum síðari tíma
ferðalanga um að þeir höfnuðu yfirnáttúrulegum skýringum á gjósandi eld-
fjöllum og vellandi leirhverum en höfðu uppi lærdóma nútímalegrar nátt-
úrufræði um slík fyrirbrigði. Heimildirnar eru þannig tengdar sínum sam-
tíma í umfjöllun höfundar og varpað á þær fræðilegu ljósi hugmyndasög-
unnar og það er ábyggilega ekki vegna þess að hann hafi verið eitthvað
ritdómar200