Saga - 2021, Side 212

loft að það legði fjölda fólks, jafnt börn sem fullorðna, í gröfina þegar sóttir
gengju. Sagðist hann vera sannfærður um að svartidauði og aðrar pestir
hefðu af þessum sökum orðið mannskæðari á Íslandi en annars staðar (22).
Rannsóknir hafa hins vegar sýnt að Íslendingar fóru hvorki betur né verr en
aðrir út úr farsóttum fyrri alda þannig að þessi rök eru úr lausu lofti gripin.
Og Björn Bjarnason jarðyrkjumaður sagði í ritgerð árið 1892 að þjóðin
myndi verða talin meðal auvirðilegustu þjóðflokka hins siðaða heims ef
ekkert yrði að gert og lagði til að útrýma torfbæjum með lagaboði (26–29).
Öðrum framfarasinnum þóttu torfhús beinlínis ljót. Guðmundur Hannesson
læknir fullyrti að þjóðin kastaði þekkingarlítið miklum fjármunum í að
byggja ljót, dýr, óholl, óþægileg og endingarlaus húsakynni sem fúi og raki
sópuðu burtu á 10–15 ára fresti (37). Svona mætti lengi telja.
Bókinni lýkur Hjörleifur síðan á köflum um framvindu húsbótarmálsins
og tilraunum til úrbóta á húsakynnum landans fram undir miðja tuttugustu
öld. Þar kemur fram að umræðan byggði oftar en ekki á útópískum hug-
myndum um sveitalífið og æskileg húsakynni í dreifðari byggðum landsins.
Til urðu byggingarráðgjafar bænda og var Teiknistofu landbúnaðarins einnig
komið á fót. Útkoman varð meðal annars sú að víða risu steinsteyptir bursta -
bæir en torfhúsin hurfu smám saman og steypuöldin gekk í garð. Ekki er
svo sem víst að byggingarrannsókn Sigurðar hefði breytt miklu þar um þótt
henni hefði ekki verið stungið undir stól. Eins og Hjörleifur bendir á voru
neikvæð viðhorf til torfhúsamenningarinnar það sterk að hún vék að lokum
fyrir nýjum efnum og nýrri híbýlamenningu á tímum mikilla umskipta.
Þéttbýlismyndunin var einnig hröð í upphafi síðustu aldar en í þéttbýlinu
var bygging torfhúsa bönnuð með skilyrðum árið 1894 og síðan alfarið árið
1903 (281).
Það er ljóst að Hjörleifi hefur þarna tekist að hafa upp á gleymdum
fjársjóði í skjalasöfnum landsins, fjársjóði sem samanstendur af afar merki-
legum frumgögnum um torfbæjarmenninguna eins og hún var í landinu
skömmu áður en hún hvarf með öllu og verkþekkingin sem henni fylgdi
sömuleiðis. Gögnin eru merkileg fyrir margar aðrar sakir því þau verða að
teljast afar mikilvægt innlegg í umræðuna um torfbæjarmenninguna sem
enn í dag er lituð sömu viðhorfum og fram komu í ræðum og ritum fram -
fara sinna um aldamótin 1900. Viljinn til framfara og úrbóta birtist í svo
mörgu. Gott dæmi er það þegar kristnir trúboðar voru sendir út af örkinni
til samfélaga sem töldust menningarlega ófáguð og frumstæð, jafnvel hættu -
leg. Frumbyggjar tóku gapandi á móti hinum siðmenntuðu sem urðu ekki
síður hissa þegar í ljós kom að engin hætta var á ferðum. Það sama hefur
gerst þegar sigldir Íslendingar sneru heim með hugann uppfullan af hug-
myndum um breytingar til framfara; nývæðingar. Torfbæirnir sem reynst
höfðu svo vel um aldir urðu að köldum og rökum moldarkofum í saman-
burði við háreistu húsin á meginlandinu burtséð frá kostum þeirra og göll-
um. En ef grannt er skoðað fellur torfbæjarmenningin vel að framfara -
ritdómar210