Náttúrufræðingurinn - 1980, Blaðsíða 98

ekki hjá því komist að rifja upp í stórum
dráttum líkamsbyggingu fortálknasnigla
til gleggri skilnings á því sem síðar
verður rætt, en fortálknar eru uppruna-
legastir hinna þriggja undirflokka snigla,
og eru bæði lungnasniglar og baktálkn-
ar komnir út af 'þeim.
Líkama fortálknasnigils má skipta í
fjóra meginhluta (sjá 1. mynd):
1. Höfuð. Það ber venjulega 1 par af
þreifurum auk augna. I höfðinu er
einnig skráptungan, sérkennilegt fæðu-
öflunarlíffæri sem aðeins finnst í lin-
dýrum. Höfuðið er oft illa aðskilið frá
fætinum, og er þá stundum talað um
höfuð og fót sem eina heild, höfuðfót.
2. Fótur. Fóturinn er hreyfitæki
dýrsins, aðallega samsettur úr vöðvum
og vökvafylltum hólfum á milli þeirra.
Ofan á fætinum aftarlega situr horn-
kennd plata, lokan, sem lokar skelinni
þegar dýrið dregur sig inn í hana.
3. Iðrabaggi. Iðrum, þ.e. melt-
ingarfærum, kynkirtlum, hjarta og
þvagfærum, svo það helsta sé talið, er
komið fyrir í hnúð eða bagga ofan á
fætinum. Eru venjulega glögg skil á
milli fótar (höfuðfótar) og iðrabagga
hjá tegundum sem hafa skel, en skilin
1. mynd. Einfölduð skýringarmynd af lík-
amsbyggingu fortálknasnigils. h: höfuð með
þreifurum, augum og skráptungu, f: fótur, 1:
loka, s: skel, m: möttull, mh: möttulhol, t:
tálkn, i: innyflabaggi.
verða oft óglögg hjá skelvana tegund-
um.
4. Möttull og skel. Utan um iðra-
baggann er vefjarkápa sem nefnist
möttull. Myndar möttullinn skelina. Á
mótum möttuls og fótar myndast hólf,
sem á fortálknasniglum snýr fram. I
möttulholinu eru tálkn og út í það opn-
ast endaþarmur, þvagfæri og kynkerfi
auk þess sem í því eru skynfæri.
Forfeður núlifandi snigla höfðu
möttulhol að aftanverðu á líkamanum.
Einhverntímann á þróunarferli snigla
gerðist það svo, að líkami þeirra vatt
upp á sig, þannig að innyflabagginn með
möttulskelinni snerist rangsælis uns
möttulholið sneri fram á við. Þessi at-
burður er ekki aðeins þróunarfræðileg
kenning, heldur má sjá þetta undur
gerast enn á þroskunarferli flestra núlif-
andi fortálknasnigla. Upphaflega voru
tvö tálkn í möttulholinu, en þróunin
varð sú að annað, hægra, tálknið tók að
minnka og hvarf að lokum alveg. Flestir
fortálknasniglar hafa því aðeins eitt
tálkn, sem er í möttulholinu framan við
hjartað, og draga þeir nafn sitt af því.
Fortálknasniglar hafa yfirleitt allþykka
og traustbyggða skel, kuðung, sem er
aðalvarnartæki þeirra. Einnig er skel
fortálkna oft í skærum litum og með
miklu yfirborðsflúri sem stundum er
mjög grófgert.
Eins og áður segir, þá eru baktálknar
komnir út af fortálknasniglum. Erfitt er
í stuttu máli að gera grein fyrir þróun
baktálkna og öllum þeim margháttuðu
breytingum frá líkamsbyggingu for-
tálkna sem leitt hafa til hinna fjöl-
breyttu vaxtarforma núlifandi bak-
tálkna. Ein er þó sú breyting sem gengur
eins og rauður þráður í gegnum alla
ættbálka baktálkna, en hún er sú, að
176