Hugur - 01.01.2006, Page 50

Hugur | 17. ÁR, 2005 | S. 48-64
Jón Á. Kalmansson
Nytsemi og skilningur
I. Dœmið
Ferðamaður kemur til suður-amerísks bæjar þar sem hersveit er um
það bil að skjóta 20 indjána til að hegna fyrir óhlýðni við yfirvöld.
Foringi hersveitarinnar gerir honum „rausnarlegt" tilboð á þá lund
að ferðamaðurinn skjóti einn fanganna gegn því að hinir nítján verði
látnir lausir. Ferðamaðurinn hefur enga möguleika á að yfirbuga her-
sveitina eða sækja aðstoð. Hvað á hann að gera?
Þegar ég sýni háskólanemum þetta dæmi - sem er alræmt og ættað úr bók
Bernards Williams, Utilitarianism: For andAgainsð -ogbið þá að segja mér
hvernig þeir myndu svara spurningunni í lok þess, verður þeim oftast orða
vant, þeir verða klumsa eða skella upp úr. Leggi ég að þeim að svara uppheþ-
ast þó gjarnan fjörugar umræður. Nokkrir í hópnum halda því yfirleitt fram
að rétt sé af ferðamanninum að skjóta einn og bjarga þar með nítján öðrum.
Stundum hafa þeir nytjastefnuna í huga þegar þeir gefa þetta svar, hafi þeir
á annað borð haft kynni af þeirri siðfræðikenningu; það hafi augljóslega betri
afleiðingar 1' þessu tilfelli að drepá einhvern einn en láta það ógert. Oftast
andæfa einhverjir þessu sjónarmiði. Þeir viðurkenna að valið sem ferðamað-
urinn stendur frammi fyrir sé erfitt en telja ekki rétt af ferðamanninum að
skjóta einhvern fanganna. Mismunandi rök eru nefnd fyrir þessu. Sumir
segja að ekki sé rétt að fórna manni í þágu annarra, aðrir að þekking okkar
sé alltaf takmörkuð og þess vegna vitum við ekld hvort best sé að fórna ein-
um í þágu hinna. Stundum beinist umræðan að því að finna leiðir út úr val-
þrönginni eða draga úr „sársauka" hennar, til dæmis með því að benda á að
ferðamaðurinn gæti reynt að fá einhvern fanganna til að bjóða sig fram af
„fúsum og frjálsum“ vilja.
Þessi ólíku viðbrögð eru eðlileg. Dæmið lýsir öfgakenndum aðstæðum sem
1 Sjá „A critique of utilitarianism" í J.J.C. Smart og Bernard Williams, Uti/itariansim: For and
Against (Cambridge University Press: Cambridge 1998). Ég styðst við framsetningu R. F. Hol-
lands á dæminu í bók hans Against Empiricism (Basil Blackwell: Oxford 1980), s. 138. Ég sæki
líka ýmislegt í greiningu minni á dæminu til þessarar góðu bókar.