Hugur - 01.01.2006, Blaðsíða 212

210
Ritdómar
stjórnmálaheimspeki, þó að menn greini
stundum á um heimspekilega vigt verks-
ins. Hinir ströngu rökgreiningarheim-
spekingar seinni tíma vilja stundum gera
lítið úr heimspeki Rousseaus og segja að
hann sé skáld og rithöfimdur frekar en
heimspekingur. Þessi afstaða birtist til
dæmis í nýlegri grein Ada Harðarsonar
um Rousseau og Samfélagssáttmálann
þar sem hann kallar Rousseau „skáld-
heimspeking0.1 En Samfélagssáttmálinn
hefiir ekki aðeins sögulegt vægi. Hann er
mikilvæg lesning enn þann dag í dag -
og hvernig skyldi standa á því? Það má
scgja að í riti Rousseaus birtist ein leið
og það afar mikilvæg leið til að leysa
hinn klassíska vanda stjórnskipulags á
upplýsingaröld og fram á okkar daga.
Hann birtist strax í fýrstu setningum
ritsins þegar Rousseau segist vilja finna
„grundvallarreglu lögmætrar og traustrar
stjórnar“ (59). Það að stjórn sé hvort-
tveggja í senn lögmæt og traust var ekki
gefið á tímum Rousseaus frekar en það
er nú á tímum. Við þurfiim ekki að gera
annað en að veita því athygli að víða
þykir það nánast sjálfsögð réttlæting á
valdstjórn og kúgun að slíkt sé eina ráð-
ið til að halda „stöðugleika", en frjálslegri
stjórnarhættir geti leitt til þess að ríkið
fari í upplausn. Þessar röksémdir heyrast
helst frá Rússlandi og nokkrum öðrum
ríkjum gömlu Sovétblokkarinnar um
þessar mundir, en grunnur þeirra er aug-
ljós: Því er þá haldið fram að lögmæti í
skilningi Rousseaus skuli fórnað fýrir
traust. Það verkefni að finna leið til þess
að hafa hvorttveggja, traust stjórnarfar
og lögmætt er jafn áþreifanlegt og flókið
verkefni á okkar tímum eins og það var
uppúr miðri 18. öld þegar Rousseau gaf
út þetta rit sitt.
Leið Rousseaus er ekki einstök, í ljósi
þess sem aðrir hafa sagt og skrifað síðar,
en hún hefur þó sín sérkenni sem enn
réttlæta umhugsun og umfjöllun og sem
skipta miklu máli fýrir alla hugsun um
samfélagið. Verk Rousseaus hefur verið
tengt við svokallaða lýðveldishyggju (e.
republicanism) og almennt hafa rit hans
haft skýrari áhrif á vinstri væng stjórn-
málanna heldur en á þeim hægri. Vanda-
málið um lögmæti annarsvegar og traust
hinsvegar hefur þó ekki verið leyst með
einfaldari eða áþreifanlegri hætti á hægri
væng stjórnmálanna en þeim vinstri.
Annað atriði sem Rousseau fjallar um
og er enn í dag í miðpunkti stjórnmála-
heimspekinnar, og kannski sumpart enn
frckar nú en stundum áður, er spurning-
in um vald, beitingu þess og möguleika.
Upplýsingin gerbreytti hugmyndum
manna um vald og þess sér skýr merki í
Samfélagssáttmálanum. I fýrsta lagi er
ekki hægt að setja neitt samasemmerki á
milli valds eða máttar annarsvegar og
lögmætis eða réttar hinsvegar. Máttur
veitir engan rétt (sjá 64-65). Þetta merk-
ir í augum Rousseaus, alveg eins og
Kants, að ekki er hægt að stjórna með
einu saman valdi. Þetta er mjög merkileg
niðurstaða og fjarri því óumdeild, en
grundvallarhugsunin er sú að samfélagi
verði ekki stýrt með geðþóttavaldi. Sam-
félag upplýsingarinnar er þess eðlis að
lögmæti getur aðeins komið til með
gagnkvæmum hagsmunum. Valdhafi
sem stjórnar þjóð í eigin þágu en ekki
hennar sjálfrar er því ekki aðeins kúgari,
hann er ófær stjórnandi þegar til lengri
tíma er litið, vegna þess að hagsmunir
þeirra sem hann stjórnar eru honum
óviðkomandi. Aðeins samvinna viður-
kennir hagsmunina og lætur stjórn
heildarinnar þjóna hagsmunum hennar
(sjá 74). Þannig verður samfélagssátt-
máli í raun nauðsynlegt stig þjóðfélags-
þróunar. Rousseau leitast við að sýna
fram á að jafnvel þótt togstreita kunni að
vera á milli trausts og lögmætis í stjórn
samfélags, þá er annað ómögulegt án
hins: Nútímasamfélagi verður ekki
stjórnað nema grundvöllur stjórnar þess
sé bæði lögmætur og traustur.
Taka má ýmis fleiri atriði upp úr Sam-
félagssáttmálanum með svipuðum hætti,
en það sem máli skiptir er að ritið teng-
ist á svo margvíslegan hátt helstu spurn-
ingum stjórnmálanna að það er ekki inn-
antóm mælska að halda því fram að allir