Hugur - 01.01.2006, Blaðsíða 58

56
Jón A. Kalmansson
unnar við trúarbrögðin virðist mér vera sú að í trúarbrögðunum er einmitt
fólginn djúpur skilningur á því í hverju „varanlegir hagsmunir mannsins" eru
fólgnir. Raunar fela trúarbrögðin í sér víðustu sýn á mannlega hagsmuni sem
hugsast getur - frá sjónarhóli eilífðarinnar. Þótt nytjastefnan, sem veraldleg
siðfræði, geti ef til vill ekki deilt hinu guðlega sjónarhorni trúarbragðanna til
fulls, þá virðist mér Mill hafa séð fyrir sér að útsýni nytjastefnunnar yfir
mannleg málefni og hagsmuni væri eins nálægt hinum trúarlega sjónarhóli
og mögulegt er. Nytjastefnumaðurinn á hvorki að dæma um gott og illt út
frá stundarhagsmunum þessa eða hins einstaklings, hóps, samfélags né jafn-
vel alls mannkyns. Dómar hans eiga að grundvallast á víðasta mögulega
sjónarhorni; á vegferð mannsins til þroska, viðleitni hans til að gera dýrustu
og bestu möguleika sína að veruleika. Hann á undantekningarlaust að spyrja
sig hvaða persónulegu eiginleikar, siðferðisreglur og breytni stuðli að pessu
markmiði. Sama gildir þegar einstaklingurinn leggur dóm á hvað hann eigi
að gera úr lífi sínu og hvað skiptir hann mestu máli. Hann á ekki að gera það
út frá skammtímasjónarmiði, til dæmis út frá því hvað veldur honum eða
öðrum ánægju eða sársauka í augnablikinu. Hann á einungis að miða við það
besta sem í honum býr, það besta sem hann getur orðið. Leggi hann dóm á
hagsmuni sína út frá þrengra sjónarhorni, út frá sjónarmiði „líðandi stund-
ar“, þá gerir hann sjálfum sér rangt til.
I flestum trúarbrögðum heims er að finna, í einhverri mynd, þetta einfalda
boðorð: Þú skalt ekki morð fremja. Þótt hinn trúaði fylgi ekki þessu boðorði
vegna nytsemi þess, heldur vegna þess að hann trúir á guð og á orð guðs, þá
er sú réttlæting boðorðsins að minnsta kosti fullkomlega skiljanleg að það
byggist á „nytsemi í víðustu merkingu, grundvallaðri á varanlegum hags-
munum mannsins á þroskabraut hans“. Sömu sögu er að segja um Gullnu
regluna og Kærleiksregluna sem Jesús boðaði. Allar þessar reglur eru réttlæt-
anlegar út frá nytsemi í víðustu merkingu. Nytjahyggjumaður getur með
ámóta hætti og hinn trúaði álitið að þessar reglur hafi svo djúpa þýðingu fyr-
ir „varanlega hagsmuni mannsins" að við ættum að gera allt sem í okkar valdi
stendur til að fylgja þeim, gera þær að „öðru eðli“ okkar, og víkja ekki frá
þeim. Hann getur litið á þær sem „heilagan" kjarna siðferðisins sem upp-
söfnuð reynsla mannsins í þúsundir ára sýni að betra sé að halda sig við
gegnum þykkt og þunnt.
IV. Nauðsynleg morð
Óhætt virðist að segja að ofangreind túlkun nytjastefnunnar gangi gegn
þeirri túlkun sem hylli nýtur meðal fylgjenda kenningarinnar nú um
stundir. Nærtækast er að vísa til skrifa Kristjáns Kristjánssonar heimspek-
ings, kunnasta túlkanda nytjastefnunnar á Islandi í seinni tíð. I grein sem
Kristján skrifar um klípusögur segist hann óa við afstöðu sem „krefst þess
að við höfumst ekki að“ í aðstæðum eins og lýst er í dæminu af ferða-