Hugur - 01.01.2006, Blaðsíða 51

Nytsemi og skilningur
49
flestir rata sem betur fer aldrei í á lífsleiðinni, aðstæðum sem eru „ómöguleg-
ar“ í þeim skilningi að allir kostir eru slæmir. Það er því engin furða að fólk
bregðist misjafnlega við dæminu. Sumir myndu kannski draga stórar álykt-
anir af svo ólíkum viðbrögðum, til dæmis um afstæði siðferðis. Mér virðist
hins vegar að í því tilviki gleymist þýðing fyrstu viðbragða nemenda við
dæminu. Að mörgu leyti eru þau lærdómsríkari en það sem á eftir kemur;
þeim finnst dæmið vafasamt eða út í hött - án þess nauðsynlega að geta
útskýrt þá tilfinningu fyrir sjálfum sér og öðrum. En séu þeir krafðir svara þá
leiðast margir inn á þá braut að hugsa um dæmið út frá vissum gefnum for-
sendum. Forsendurnar eru þær að til að bregðast rétt við dæminu, „leysa úr
því“ á fullnægjandi hátt, þá þurfi þeir annars vegar að velja á milli þeirra
tveggja kosta sem foringi hersveitarinnar býður ferðamanninum upp á og
hins vegar þurfi að gera upp á milli kostanna með tilliti til afleiöinga þeirra.
Þegar síðari forsendan er samþykkt birtist það gjarnan í því að nemendur
gera einhvers konar útreikning á því hvaða afleiðingar eru bestar; útreikning
sem virðist býsna einfaldur: Eitt mannsb'f á móti tuttugu.
Þegar ég bið nemendur að hugsa sér að ferðamaðurinn sé helgur maður,
maður sem hefur einstakan kærleika og góðvild til að bera, og spyr hvað slík-
ur maður myndi gera, eru viðbrögð nemenda í fyrstu gjarnan fólgin í undr-
un: „Hvað kemur það málinu við?“ Eftir andartaks hik eru flestir þó yfirleitt
á því að hvað sem helgur maður myndi gera í aðstæðum ferðamannsins þá
myndi hann að minnsta kosti ekki skjóta neinn fanganna. Þeim finnst ótrú-
legt að mannúð fólks á borð við Dalai Lama eða móðurTeresu geti falið í sér
að þau beini byssu að manni og slái hann af. Að vísu eru stundum einhverj-
ir í hópnum reiðubúnir að verja þá skoðun að jafnvel sjálfur Jesús Kristur
myndi taka í gikkinn til að bjarga þöldanum. Fátt gæti virst sýna betur hve
siðferðilegt - og trúarlegt - innsæi manna er mismunandi. Tilfmning mín er
hins vegar sú að fæstir þeirra sem halda þessu fram séu reiðubúnir að standa
fast á skoðun sinni og verja hana af fullri alvöru. Þeir gera sér fljótlega ljóst
að þeir hafa ekki hugsað skoðun sína til enda.
I hlutarins eðli liggur að við vitum ekki nákvæmlega hvað slíkur karl eða
kona myndi gera. Breytni dýrlinga og helgra manna er ekki beinlínis fyr-
irsjáanleg, allra síst í ófyrirsjáanlegum aðstæðum. En ég held að innsæi
nemendanna sé rétt. Osennilegt er að hann eða hún léti sjúklegan þanka-
gang foringja hersveitarinnar skilgreina möguleika sína eða hafa áhrif á
mat sitt á kringumstæðunum. Raunar er vafasamt að nota orðið „ósenni-
legt“ í þessu sambandi. Málið snýst ekki um það að ef við skoðuðum feril
100 dýrlinga eða svo, þá kæmumst við að þeirri niðurstöðu að hverfandi
hluti þeirra dræpi saklaust fólk öðrum til bjargar. Ég efast ekki um að við
kæmumst að þeirri niðurstöðu ef við skoðuðum málið en það er ekki aðal-
atriðið. Aðalatriðið er að hugtakið „dýrlingur“ hefur vissa merkingu sem
gerir að verkum að við gætum ekki heimfært það upp á mann sem ynni
verknað af þessu tagi, að minnsta kosti ekki meðan hann væri dýrlingur.
Og við gætum heldur varla heimfært það upp á mann sem sífellt reyndi að