Hugur - 01.01.2006, Side 57

Nytsemi og skilningur
55
því sett eðlislæg mörk hvernig hægt er að verja það. Um leið og maður ver
það með ranglæti þá fyrirgerir hann því. Þess vegna segir Sókrates um hinn
réttláta „að hann verji sig án þess að segja eða gera nokkurn hlut sem er rang-
ur gagnvart mönnum eða guðum“ (Gorgías 522).
III. Nytjastefna
Ég hef verið að ræða það sem ég kalla „nytjahugsun11. Hvers vegna hef ég ekki
einfaldlega talað um nytjastefnuna í sambandi við dæmið af valþröng ferða-
mannsins? Astæðan er einkum sú að nytjastefnan er eins og aðrar almennar
siðfræðikenningar opin fyrir vissri fjölbreytni í túlkun. Viðbrögð fylgjenda
nytjastefnunnar við dæminu geta verið af ýmsu tagi. Ég er til dæmis ekki viss
um að John Stuart Mill hefði verið hrifinn af dæminu eða þeirri túlkun að
fylgismaður nytjastefnunnar teldi rétt að fórna einstaklingnum fyrir heildina.
I riti sínu um nytjastefnuna tengir Mill kenninguna beint við kærleiksboð-
skap Jesú Krists, nánar tiltekið við Gullnu regluna.7 Hann segir líka að nytja-
hyggjumaðurinn geti notað trúarbrögðin „sem guðlegan vitnisburð um nyt-
semi og skaðsemi athafna“.8 Þessi skírskotun Mills til trúarbragða, einkum
kristni, gefiir okkur ástæðu til að skoða vandlega þann möguleika að nytja-
stefnumaður hafni því að myrða saklausan mann þó að honum sé sagt að
með því bjargi hann lífi nftján annarra. I þessu sambandi er einnig hollt að
hafa í huga þau orð Mills í Frelsinu að þegar hann tah um nytsemi sem hinn
æðsta mælikvarða góðs og ills eigi hann við „nytsemi í víðustu merkingu,
grundvallaða á varanlegum hagsmunum mannsins á þroskabraut hans“.9
Mill sá mætavel hættuna sem stafar af því að leggja of yfirborðslegan skiln-
ing í nytsemi, en sú hætta steðjar ekki síður að fylgjendum nytjastefnunnar
en andstæðingum hennar. Hættulegasti veikleiki nytjahyggjumannsins er að
sjá of skammt, skilja of lítið, þegar hans eigin hugsjón er annars vegar. Um-
ræða Mills um trúarbrögðin, greinarmunur hans á æðri og óæðri ánægju,
ítrekuð ummæli hans um mikilvægi göfgi, réttlætis og mannlegs þroska, og
ýmislegt fleira má sjá sem áminningu til nytjahyggjumanna um að líta ævin-
lega á „nytsemi í víðustu merkingu."
Ein ástæða þess að Mill hamraði svo mjög á samrýmanleika nytjastefn-
7 Nytjastefnan, Gunnar Ragnarsson þýddi (Hið íslenska bókmenntafélag: Reykjavík 1998),
s. 120. Mill segir: „Greina má að kærleiksboðorð Jesú frá Nasaret er fyllilega í anda siðfræði
nytjastefnunnar. Það er kjarni siðferðisboðskapar nytjastefnunnar að gera öðrum svo sem þú
vildir að þeir geri þér og að elska náunga þinn eins og sjálfan þig“. Mill tengir nytjastefnuna
einnig við Sókrates (91) þegar hann segir að æskumaðurinn Sókrates hafi haldið fram kenn-
ingu nytjastefnunnar gegn alþýðlegri siðspeki Prótagórasar.
8 Sama rit, s. 130.
9 John Stuart Mill, Frelstd, Jón Hnefill Aðalsteinsson og Þorsteinn Gylfason þýddu (Hið íslenzka
bókmenntafélag: Reykjavík 1978), s. 47. Ekki má heldur gleyma því að í Nytjastejhunni segir
Mill að okkur beri að meta athafnir út frá nytsamri verkan þeirra yfirleitt „Trú á nytsemi, eða
heillaregluna, sem grundvöll siðferðisins felur í sér að athafnir eru réttar að því skapi sem þær
stuðla yfirleitt að hamingju en rangar að því skapi sem þær hafa tithneigingu til að valda and-
stæðu hennar“ (s. 102, leturbreytingar mínar).