Hugur - 01.01.2006, Blaðsíða 60

JónÁ Kalmansson
58
hún til dæmis að gilda um fólk sem vill einlæglega taka sér menn á borð við
Jesú eða Sókrates til fyrirmyndar? Omissandi þáttur í hugmyndum okkar um
siðferði glatast ef við teljum okkur trú um að möguleikarnir séu aðeins tveir;
að við verðum að velja á milli hins hugrakka nytjastefnumanns Kristjáns og
hinnar meintu sjálfsumhyggju andstæðinga hans. Það sem vantar er, eins og
ég hef áður gefið til kynna, að gera sér grein fyrir að hve miklu leyti siðferði
byggist á lífsskilningi.
Nytjahugsuðurinn hneigist til að h'ta á sh'kan lífsskilning sem einbera for-
dóma, órökstuddar kreddur sem þurfi að leiðrétta, eða að minnsta kosti
upplýsa með rökvísri nytjahugsun. Nytjahugsuðurinn er gjarnan róttækur því
hann vill uppræta allan skilning sem ekki stenst hinn hreina mælikvarða há-
marksnytseminnar. Hann er einnig einarður endurskoðunarsinni því hann
vill endurskoða merkingu siðferðilegra orða og færa hana til samræmis við
mælikvarðann. Agætt dæmi um þetta úr grein Kristjáns varðar orðið ábyrgð.
Kristján teflir fram þeirri túlkun að menn beri ábyrgð á öllum fyrirsjáanleg-
um afleiðingum athafna sinna og athafnaleysis fyrir velferð alls heimsins.
Þessi hugmynd um ábyrgð krefst þess að einstaklingar hugsi ætíð fyrst og
fremst um hag heildarinnar og kann, eins og við höfum séð, að krefjast þess
að þeir skjóti saklaust fólk eða hrindi því fyrir járnbrautarlest, ef líf annarra
er í veði.11 Á hinn bóginn eru hugmyndir fólks um ábyrgð meðal kristinna
þjóða að stórum hluta fengnar úr Bibh'unni. Okkur er snemma kennt að við
berum „ábyrgð á náunga okkar“, ekki síst „okkar minnstu bræðrum og systr-
um“ og mörgum okkar dugar ekki ævin til að komast fyllilega að því hvað
það þýðir. Okkur er líka kennt að ef á vegi okkar verður maður sem ofbeld-
ismenn hafa rænt og misþyrmt þá ættum við að koma honum til hjálpar.
Okkur er hins vegar aldrei kennt að drepa saklausan mann til að koma öðr-
um til aðstoðar. Það er einfaldlega ekki fólgið í þeim hugmyndum um ábyrgð
sem eiga sér kristnar rætur, og stangast raunar á við þær. Sennilega reynist
flestum ærið verkefni að axla ábyrgð sína gagnvart náunganum þótt þeim sé
ekki jafnframt gert skylt að drepa aðra fyrir hann!
Ekki er hægt að sanna að annaðhvort þessara ábyrgðarhugtaka sé rétt og
hitt rangt. Hins vegar væri óráðlegt að víkja til hhðar á einu bretti því sem
menn hafa í tímans rás gert úr hugmyndinni um ábyrgð manns gagnvart ná-
unganum í þágu hugmyndar um ábyrgð sem byggist á umdeilanlegri túlkun
á tiltekinni siðfræðikenningu. Bandaríski heimspekingurinn Cora Diamond
segir á einum stað að „við höfum skapað eitthvað sem hefur mikla mannlega
þýðingu úr hugtakinu um mannlegt líf“,12 Hið sama mætti segja um hið
kristna ábyrgðarhugtak; það er „uppgötvun" sem kom ekki af sjálfu sér og er
ekki sjálfsögð, og hefur jafnframt djúpa merkingu. Það að menn tóku að
túlka h'f sitt í ljósi þess var engu ómerkara skref í sögu mannsandans en upp-
11 Hér vísa ég í dæmisöguna „Fituhlunkurinn" sem Kristján ræðir í grein sinni. Ég vík lítillega að
þeirri sögu undir lok mils míns.
12 Cora Diamond, „Experimenting on Animals", The Reatistic Spirit (The MIT Press: Cambridge
1996), s. 352.