Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 53

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
spítala, sendi formanni Orðanefndar stutta ritsmíð
um íslenskun geðfræðiorða. Pegar eftir var leitað var
góðfúslega veitt heimild til birtingar í íðorðapistli. í
þetta sinn verða einungis birtir valdir kaflar úr bréfi
Karls, en síðar verður hugað að einstökum fræði-
orðum. Kaflarnir eru aðgreindir með fyrirsögnum frá
undirrituðum og nokkur orð feitletruð, með þeirri
frómu ósk að efninu hafi ekki verið spillt.
Upphafiö
„ Upphaf þessa máls er það, að fyrir rúmlega þrjá-
tíu árum kom það átakanlega í Ijós við ritun bókar
á erlendri grund á íslensku, hversufátt var íslenskra
orða til tjáningar geðlegra viðfangsefna. Varð þetta
til þess að nokkur nýyrði sköpuðust, auk þess sem
þekkt íslensk orð fengu hlutverk til nota í rœðu og
riti um ofannefnt efni. Við störf heima á Islandi
síðar urðu til hugtakaheiti á íslensku til úrbóta í
samskonar orðafátækt, eða þar sem eldri þýðingar
voru óheppilegar. “
Aðferðin
„Nýyrðasmíð, þegar þýtt er úr erlendu máli, er
vandaverk. Reyna þarf að skilgreina sem gleggst
hið erlenda hugtak án þess að áhrif hins erlenda
máls spilli þýðingunni en gœta þess þó rnest að
íslenska orðið falli vel inn í eðlilegt tungutak og lúti
íslenskum málfrœðilögmálum. Ýms nýyrði íslensk,
svo sem tölva, bera engan keim erlenda heitisins en
hafa unnið sér fastan sess í tungunni, gömlu heiti
síma var breytt í sími og er nú rótgróið, svo dœmi
séu nefnd. Spurning er hvort ekki œtti oftar að taka
gömul orð, sem fallin eru úr notkun og flestum
gleymd og gefa þeim nýtt hlutverk í nýjum talheimi,
án tillits til hverfyrri merking var og hver merking
erlenda orðsins er. Fallegt fornyrði vinnur sér furðu
fljótt fylgi sé því fylgt vel úr hlaði. “
Myndbirting sjúkdóms
„Sumar sjúkdómsmyndir birtast þeim er þetta ritar
þannig að eldri þýðing gefur aðra hugmynd en þá
er birtist. Hér er sjúkdómsheitið schizophrenia j)ýtt
geðrof en ekki geðklofi, einfaldlega afþví að sjúk-
dómsmyndin lýsir fremur tvístringi persónuleikans,
rofi, sbr. landrof frekar en klofningi. Um þetta
kunna að vera skiptar skoðanir, en hver maður
verður að tjá eftir bestu getu það sem honum birtist
og er það gert hér. “
Gagnrýni
„Sum nýyrði eða nýnotkun orða er gagnrýnd,
stundum af misskilningi, stundum af vankunnáttu
eða þröngsýni. Þeim er þetta ritar hefir œtíð verið
óljúft að auka sálmeiðsli vandamanna þeirra, sem
fyrirfara sér, með heitinu sjálfsmorð, þarsem morð-
hugtakið hefir sérstaklega ógeðfellda mynd í hugum
flestra. í stað þessa hefi ég nefnt fyrirbœrið sjálfs-
víg, sem þegar hefir náð nokkurri fótfestu í málinu.
Hefur þessu nýja heiti verið mótmœlt af talsverðum
tilfinningahita bœði í blaði og á öldum Ijósvakans
af fróðleiksmönnum í tjáningu málsins. “
FL 1993; 11(10); 9
Smásjá - örsjá
Undirritaður var að fletta í gömlum
árgöngum Læknablaðsins þegar hann rakst
á pistil eftir Guðmund Hannesson, eins
konar fréttir úr erlendum læknablöðum, þar sem rætt
var um smásjá, örsjá og „elektronasmásjá". I
framhaldi af nýlegri umfjöllun undirritaðs um þessi
orð (FL 1993;11:6) skulu nú birtar nokkrar glefsur úr
samantekt Guðmundar.
„Þegar smásjáin fannst, opnaðist nýr heimur
fyrir lœknum og náttúrufrœðingum, og allir vita hve
fjölbreyttur ogþýðingarmikill hann var. Smám saman
varð smásjáin svo fullkomin, sem eðli Ijósbylgjanna
leyfði og varð ekki annað sýnna en að aldrei kæmist
sjón manna lengra. Það leið þó ekki á löngu til þess
að gerð var örsjá (ultra mikroskop) og mátti þá sjá
hluti, sem voru ekki sýnilegir í beztu smásjám, þótt
myndin vœri ekki allskostar glögg. “
„Þá vildi það til fyrir nokkrum árum, að alger-
lega ný smásjá fannst: elektronasmásjáin. Við hana
er ekki notað Ijós og Ijósbrjótar, heldur elektrona-
straumar eða geislar, sem beygja má á líkan hátt og
Ijósgeisla, þótt engir Ijósbrjótar séu notaðir. Sést þá
myndin á „fluorescerandi" fleti. Talið er ekki örvœnt
að slíkar huliðssjár geti stœkkað 200.000 sinnum. “
(Læknablaðið 1942;28:79-80)
Pað kom undirrituðum á óvart að þarna skyldi
orðið örsjá vera notað um annað en rafeindasmá-
sjána. Honum er ekki heldur fyllilega ljóst hverrar
gerðar umrædd örsjá hefur verið. Ef til vill er þó
verið að vísa til þess að allra fyrstu smásjárnar höfðu
einfalt kerfi sjónglerja (E. simple microscope), og
voru því nánast ekki annað en öflugt stækkunargler.
Samsetta smásjáin (E. compound microscope), en
af þeirri gerð eru allar síðari tíma smásjár, hefur
hins vegar að minnsta kosti tvö kerfi sjónglerja,
annars vegar svonefnd viðfángsgler (objective lens),
næst því sem skoðað er (viðfangsefninu), og hins
vegar augngler (ocular lens eða eyepiece), næst
auga skoðandans. í ljós kemur að íðorðasafn lækna
notar heitið fjargler til þýðingar á objective. Það
Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87 53