Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 7

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Örn Bjarnason
Fylgt úr hlaði
SfÐASTLIÐINN ÁRATUG HEFIR JÓHANN HEIÐAR JÓ-
hannsson læknir annast fastan íðorðapistil í Lækna-
blaðinu. Hér er um nýmæli að ræða, þó íðorðasmíð í
læknisfræði eigi sér langa hefð hér á landi.
Til er íslenzkur texti með þýðingum úr Liber
herbarum, latneskum texta handbókar danska
læknisins Henriks Harpestræng, sem var samtíma-
maður Hrafns Sveinbjarnarsonar á Eyri. íslenzka
handritið, sem varðveitt er í Trinity College í
Dublin, er hins vegar frá lokum fimmtándu aldar,
rúmri hálfri öld eldra en þýðing Odds Gottskálks-
sonar á Nýja testamentinu. Yngri handrit sýna, að
áfram rituðu Islendingar á móðurmálinu um lækn-
ingar og vísindi og á upplýsingaöldinni var mál-
verndarstefnan skýrt mörkuð.
Á átjándu öld seig hins vegar á ógæfuhliðina.
Kjartan G. Ottósson segir frá því í sögulegu yfirliti
um íslenzka málhreinsun, að Guðmundur Björns-
son, kennari við Læknaskólann og síðar landlækn-
ir, hafi leitast við að setja íslenzk heiti í stað þeirra
erlendu, en reyndin þó orðið sú, að lengi vel hafi
læknar verið mjög tregir til að nota íslenzku orðin,
jafnvel á prenti. Guðmundur birti árið 1916 í
Læknablaðinu harða ádrepu um málfarið á mál-
gagni læknastéttarinnar og taldi það þjóðarhneisu.
Vilmundur Jónsson landlæknir, eftirmaður
Guðmundar, var einnig frjór nýyrðasmiður og átti
við um báða að orðasmíð þeirra var ekki bundin
við læknisfræðina. Frá Vilmundi og samstarfs-
mönnum hans komu meðal annars þýðingar á al-
þjóðlegu sjúkdómaskránum. Eitthvað virðist hafa
bögglast fyrir læknum að fylgja góðu fordæmi, því
að árið 1955 telur Vilmundur málfari Læknablaðs-
ins afar ábótavant og telur að máli lækna hafi stór-
hrakað síðan 1916.
Guðmundur Hannesson prófessor ræddi á
fjórða áratugnum um það, að alþjóðleg menning
hafi brotizt inn í landið og flætt yfir alla bakka og
erlendu heitin, sem hafi fylgt, hafi verið margvís-
lega brengluð og afskræmd í daglegu tali. Hann
taldi að íslenzkað skyldi allt sem íslenzkað yrði og
hann lagði ásamt Vilmundi Jónssyni grunninn að
íðorðastarfi í læknisfræði.
Áfram er þó við sama vanda að stríða, því sífellt
bætast við erlend hugtök og heiti. Það er í ljósi
þessa, sem mat verður lagt á framlag Jóhanns
Heiðars. Mikilvægi þess felst í því, að hann veitir
okkur innsýn í umræðu um íðorðasmíð í læknis-
fræði og við fræðumst um það, hvernig má mynda
ný íðorð og hvaða aðferðum er hægt að beita. í
þessu yfirlitsriti sýnist mér kominn efniviður í
kennslubálk í íðorðasmíðum.
Eg las pistlana mér til gagns og ánægju jafn
óðum og þeir birtust. Það var ekki fyrri en ég las
yfir handritið í heild, að ég gerði mér grein fyrir
því, hvílíka feiknavinnu Jóhann Heiðar hefir þegar
Iagt í verkið. Hafi hann þökk fyrir frábært starf.
Á Porra árið 2001
Læknablaðið / fylgirit 41 2001/87 7