Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 128

ÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Dægradvöl II. Uni
hvað er rætt og hver
er höfundurinn?
„Það verður því að
leggja ríkt kapp á, að
veikin sje uppgötvuð í
tíma, hjá þeim sem
hana fá. En þetta
hvílir að mestu leyti á
sjúklingunum sjálf-
um, og útheimtir fyrst
og fremst þekkingu á
háttalagi veikinnar. I
öðru lagi athygli og
eftirtekt, en uml'ram
allt áhuga og fram-
takssemi. - Það er til
lítils gagn, þó menn
fái grun um að ekki
sje allt með feldu
hvað.......— snertir,
ef sá grunur er
jafnharðan kæfður í
sinnuleysi og trassa-
skap.“
Leynikrabbamein
127
Eins og fram kom í 118. PISTLI hefur
carcinoma occulta fengið íslenska heitið
leynikrabbamein í íðorðasafninu og sér
undirritaður ekki ástæðu til að gera tillögu um að
breyta því. Aðrar samsetningar Iðorðasafnsins, þar
sem occult kemur fyrir, eru samræmdar og nota
orðhlutann leyni-. I almennum orðabókum má finna
viðtekin heiti á ýmsum fyrirbærum sem starfa á laun,
leynifélag, leynilögregla, leynislcytta, leynivínsali og
leyniþjónusta. Segja má þó að í almennu máli sé
nokkur hefð fyrir því að þýða occult með
orðhlutanum dul- eða dular-. Með þeirri aðferð gæti
carcinoma occulta fengið heitið dulkrabbamein.
Agóðinn við það er sá að auðveldara verður þá að
muna hvert erlenda heitið er. Mestur yrði ágóðinn þó
ef tækist að finna nýtt íslenskt heiti sem vísaði í tvö
aðaleinkenni occult carcinoma: að liggja í leyni og að
hafa sent frá sér meinvörp.
Meinvörp
I framhaldi af umræðu um krabbamein má rifja upp
þýðingar íðorðasafnsins á gríska heitinu mctastasis.
meinvarp, meinrek, meinsáð, sáðmein. Læknis-
fræðiorðabók Stedmans gefur til kynna að metastasis
hafi verið notað á þtjá vegu: 1. um tilfærslu sjúkdóms
eða tjáningarmerkja hans frá einum líkamshluta til
annars og tekur dæmi um hettusótt, þegar
sjúkdómurinn virðist hlaupa úr munnvatnskirtlunum
niður í eistun; 2. um útbreiðslu staðbundins sjúkdóms
til annarra svæða, svo sem útbreiðslu illkynja æxlis
frá frumæxli til fjarlægra staða; 3. um flutning
baktería frá einum líkamshluta til annars, ýmist með
blóði eða vessa.
Tilefni upprifjunar er íslensk þýðing á ensku
sögninni to metastasize. íðorðasafn lækna gefur
eingöngu miðmyndina af íslensku sögninni að
varpa, það er að segja að meinvarpast. Undir-
ritaður heyrði hins vegar virtan og smekkvísan
starfsbróður nota sögnina að verpa. Hann sagðist
líta svo á að frumæxlið verpti til annarra staða og
vildi ekki Ijá máls á þeirri túlkun að frumæxlið
varpaði til annarra staða. Hann bar fyrir sig
nafnorðið varp, sem hann sagði í sinni sveit hafa
verið notað um það að verpa og stað þar sem
fuglar verpa. Tilvísun undirritaðs í Islenska
orðabók Máls og menningar, kast, það að kasta,
varpa, lét hann sér í léttu rúmi liggja.
Fram til þessa hafði undirritaður ekki kynnsl
öðru en að heitið meinvarp væri sambærilegt við
kúluvarp. Rétt er að minna á að nafnorðið
meinvarp er annars vegar notað um ferilinn, það
að varpa, og hins vegar um viðfangið, það sem
varpað er. Gaman væri að heyra frá fleiri læknum
um þetta efni.
Mismunargreining
í 61. pistli (Lbl 1995;81:75) var ræll um dilTerential
diagnosis sem Iðorðasafn lækna nefnir mismunar-
greiningu eða samanburðargreiningu. Undirritaður
lýsti þá skoðun sinni á íslensku heitunum með
þessum orðum: íslenska heitið samanburðar-
greining lýsir einkar vel því sem við er átt, sjúk-
dómsmerki eru borin saman og aðgreining sjúk-
dóma gerð. Heitið mismunargreining er ef til vill
torrœðara við fyrstu sýn, en verður þó vel skiljan-
legt við nánari skoðun. Finna þarf mismun á
teiknum og einkennum þeirra sjúkdóma sem til
greina koma.
Því er þetta tekið upp að nú gætir tilhneigingar
til að sleppa „r“-inu úr mismunargreining og skrifa
„mismunagreining“. Þetta hefur undirritaður ætíð
talið að væri ritvilla og haft Iðorðasafn lækna sér
til stuðnings. Uppfletting í því sýnir að heitið er
dregið af nafnorðinu mismunur sem í eignarfalli er
mismunar. Uppfletting í Islenskri orðabók Máls
og menningar leiðir þó í ljós að til er einnig
nafnorðið mismuni, sömu merkingar, sem mundi
þá verða mismuna í eignarfalli. Undirrituðum
finnst ólíklegt, að þeir sem sleppa „r“-inu, geri það
meðvitað og af þessari ástæðu. Verðum við ekki að
láta íðorðasafnið ráða?
Slettur og slangur
Fyrst á annað borð er búið að opna nöldurskjóðuna,
þá er rétt að víkja að málfari fyrirlesara eins á
fræðslufundi á liðnum vetri. Svo langt er um liðið að
hann þekkist örugglega ekki af tilvitnuðum dæmum.
Þó efnið væri vel valið og efnistök með ágætum, þá
gilti ekki það sama um notkun fræðiheita. Sletturnar
gengu yfir áheyrendur í gusum. í flestum tilvikum var
um að ræða einföld heiti sem auðvelt hefði verið að
íslenska, eins og dæmin sýna: dókúmenntasjón
(skráning, skjölun), efTektinn (áhrifin), fílterinn
(sían), inndíkasjón (ábending), jatrógen (af völdum
lækna), klíentelið (sjúklingarnir, viðskiptavinirnir),
konntrólið (viðmiðið), kúrvan (línuritið), massívur
(stór, mjög stór, þéttur), mctabólismi (efnaskipti),
mínímal (lágmarks-), prófílaktískt (til forvarnar) og
siggnifíkant (marktækur).
Dægradvöl
í síðasta pistli var dægradvölin úr bókinni Heilsurækt
og mannamein, sem út kom árið 1943, nánar tiltekið
úr kaflanum Aðferðir til þess að halda næmum
sjúkdómum í skefjum, bls. 204. Höfundur kaflans er
Niels Dungal, prófessor í meinafræði, og var hann að
leiðbeina um það hvernig forðast ætti sýkla.
Dægradvölin í þetta skipti er heldur eldri, eins og sjá
má af stafselningunni (sjá kassa).
Lbl 2000; 86:803
128 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87