Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 100

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
velja einhver af þessum íslensku lýsingarorðum
þegar hann er að lýsa „krónískri bólgu“ við smá-
sjárskoðun á vefjasneiðum. Aðalástæðurnar eru
sennilega þær að gerð bólgufrumna þarf ekki endi-
lega að segja nákvæmlega til um hegðun eða tíma-
lengd sjúkdóms og að hjákátlegt virðist að tala um
hœgfara, þrálátar eða langvinnar bólgufrumur. Oft
hefur þá verið gripið til þess að nota íslensku um-
ritunina „krónískur“ og er þá innifalin merkingin
hægfara eða langvinnur eins og við á í hvert sinn.
Lýsingarorðið subacute er einnig vel þekkt í
læknamáli og er til dæmis notað til að lýsa vissri
tegund af hjartaþelsbólgu, subacutc endocarditis.
Læknis- og líffræðiorðabók Wileys telur subacute
að eðli á milli akút og krónískur og læknisfræði-
orðabók Stedmans tekur í sama streng, en bætir
því við að þetta lýsingarorð sé notað til að lýsa
sjúkdómi sem sé ímeðallagi hvað varðar lengd eða
alvarleika. Helstu íslensku þýðingarnar eru meðal-
bráður og hægbráður.
Subchronic er ekki fletta í læknisfræðiorðabók
Stedmans, en orðabók Wileys útskýrir svo: nœr
krónískur en akút, en ekki alveg krónískur. Iðorða-
safnið gefur þýðinguna hálflangvinnur. Þrátt fyrir
margra vikna umhugsun hefur ekkert betra fundist.
Autonomic dysreflexia
Nýlega var beðið um aðstoð við að íslenska samsetn-
inguna autonomic dysreflexia, en heitið vísar til
óeðlilegra viðbragða í sjálfvirka taugakerfinu, sem
meðal annars geta komið fram eftir skemmd eða
sjúkdóm í mænu. Við leit í Iðorðasafninu kemur í ljós
að íslenska heitið á reflex er viðbragð, en að reflexia
kemur ekki öðru vísi fyrir en í samsetningum: are-
flexia, viðbragðaleysi, hyperreflexia, ofviðbrögð,
Prótín, apoptosis
Elín Ólafsdóttir, læknir á rannsókna-
stofu 1 meinefnafræði á Landspítala, hefur
tjáð undirrituðum óánægju sína með
íslenskun á fræðiheitinu protein. Elín virðist fyrst og
fremst óánægð með endinguna ,,-ín“ og skrifar skírt
og skorinort í stuttu bréfi: sem lífefnafrœðingur get
ég ekki fengið mig til þess að afbaka orðið protein
yfir í„prótín“.
Með bréfi Elínar fylgdu nokkur Ijósrit úr líf-
efnafræðitextum með sögulegum upplýsingum um
uppruna erlenda heitisins. I Ijós kemur að heitið
protein er nú 160 ára gamalt. Hollenski efnafræð-
ingurinn Gerald Mulder (1802-1880) birti grein
um rannsóknir sínar á ýmsum nitumkum (köfnunar-
efnisríkum) efnasamböndum árið 1838, svo sem
fíbríni, albúniíni og glúteni. Niðurstaða hans varð
hyporeflexia, vanviðbrögð og nornioreflexia, við-
bragðahóf. Það síðast talda væri reyndar best nefnt
eölileg viðbrögð.
Heitið dysreflexia finnst hvorki í íðorðasafni
lækna né í orðabók Stedmans, en hugtakinu er lýst
í orðabók Wileys þannig að það nái yfir sérhverja
truflun viðbragða. í 65. pistli (Lbl 1995; 81: 435) var
fjallað um fyrirbærið dyslexia og þá gefið til kynna
að forliðinn dys- megi þýða á íslensku sem rang-,
og verður dyslexia þá ranglæsi og dysreflexia rang-
viðbrögð. Autonomic dysreflexia verður þá sjálf-
virk rangviöbrögð eða rangviðbrögð í sjálfvirka
(tauga)kerfinu.
Evidence based medicine
Þetta heiti rak á fjörurnar nýlega og fylgdi með ís-
lenska þýðingin kjörlækningar. Það heiti þykir undir-
rituðum afleitt, sérstaklega þegar tekið er mið af
heitunum kjörbúð og kjörþyngd. Kjörbúð er verslun
sem er þannig skipulögð að menn velja og taka sér
vörurnar sjálfir. Það á ekki við um lækningarnar.
Kjörþyngd er sú líkamsþyngd sem segja má að sé
manni af liltekinni líkamshæð heppilegust til góðrar
heilsu.
Heitið kjörlækningar ætti því fremur að vísa í
valdar eða sérstaklega heppilegar lœkningar, til
dæmis bestu lækningar sem finna má við tilteknum
sjúkdómi. Heitið evidence based medicine vísar
hins vegar til lækninga sem grundvallaðar eru á
gögnum (vitnisburði), sem safnað hefur verið með
því að rannsaka aðra sjúklinga eða sjúkdóms-
ástandið sérstaklega, andstætt við það að grund-
valla lækningar eingöngu á sjúkrasögu og hefð-
bundinni klínískri skoðun. (Framhald í næsta blaði.)
Lbl 1998; 84: 233
sú að þessi efni innihéldu hið lífræna „grunnefni“
sem væri sameiginlegt öllum vefjum dýra og plantna.
Það lagði hann til að nefndist protein eftir gríska
lýsingarorðinu proteios, sem merkir fyrstur, fremst-
ur, frum- aðal- eða upprunalegur.
Sem innskot má nefna að læknisfræðiorðabók
Wileys vísar einnig í gríska lýsingarorðið protos,
sem merkir fyrstur. Til gamans má geta þess að ein
af kennisetningunum sem settar voru fram á þess-
um tíma um samband fæðu, vefja og orku, gerði
ráð fyrir því að þetta lífsnauðsynlega „grunnefni"
kæmist úr fæðunni inn í blóðið og um blóðið sem
albúmín til vefjanna, þar sem það síðan umbreytt-
ist í „lifandi vef“ og yrði loks að orkugjafa, til
dæmis fyrir vöðvastarf.
Tillaga Mulders um heitið protein hlaut al-
99
100 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87